خلاصه کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی ( نویسنده مرضیه بهرامی برومند )

کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی اثر مرضیه بهرامی برومند، پژوهشی عمیق و بین رشته ای است که به تحلیل چگونگی شکل گیری هویت زنانه در بستر معماری و فضای خانه های دوره قاجار می پردازد. این اثر با تمرکز بر مفهوم «فضای جنسیتی» و «دیگربودگی زن»، نقش اندرونی را در محدودسازی نقش و هویت زن در جامعه سنتی ایران بررسی می کند.

کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی، نوشته مرضیه بهرامی برومند، اثری پیشگام در حوزه مطالعات جنسیت و فضا در ایران است که به تحلیل بنیادین هویت جنسیتی از منظر معماری و فضای خانه در دوره قاجار می پردازد. این پژوهش، نه تنها ابعاد تاریخی و اجتماعی تقسیم بندی فضایی را روشن می سازد، بلکه پیامدهای عمیق آن را بر زندگی زنان و شکل گیری هنجارهای جنسیتی واکاوی می کند. از آنجایی که فضا صرفاً یک بستر خنثی نیست، بلکه خود عاملی فعال در بازتولید ساختارهای قدرت و روابط اجتماعی است، بهرامی برومند با رویکردی بین رشته ای، از ترکیب مباحث جامعه شناسی، تاریخ، معماری، مطالعات فرهنگی و فمینیسم بهره می برد تا تصویر کاملی از اندرونی به عنوان «فضای زنانه» و بیرونی به عنوان «فضای مردانه» ارائه دهد. این کتاب جایگاه ویژه ای در ادبیات علوم انسانی ایران دارد و به درک ریشه های بسیاری از مسائل جنسیتی معاصر در جامعه ایرانی کمک شایانی می کند. هدف از این مقاله، ارائه خلاصه ای دقیق و تحلیلی است تا مخاطب، بدون نیاز به مطالعه کامل کتاب، با عمق و دامنه پژوهش این اثر ارزشمند آشنا شود.

مفاهیم کلیدی و رویکرد پژوهشی کتاب

کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی با یک رویکرد بین رشته ای غنی، به بررسی پیچیده تعامل بین جنسیت و فضا می پردازد. این اثر، چارچوبی نظری و تحلیلی را ارائه می دهد که در آن، مرزهای سنتی میان رشته های مختلف علوم انسانی از میان برداشته شده و با ترکیب مباحث جامعه شناسی، تاریخ، معماری، مطالعات فرهنگی و فمینیسم، درکی جامع از موضوع فراهم می آید. این رویکرد به نویسنده امکان می دهد تا با دقت و ظرافت، لایه های پنهان روابط نابرابر جنسیتی را که در ساختار فضایی-مکانی جامعه دوره قاجار تجلی یافته اند، آشکار سازد.

مفاهیم محوری در کتاب

بهرامی برومند در این کتاب، بر چند مفهوم کلیدی تمرکز دارد که درک آن ها برای فهم استدلال اصلی او ضروری است:

• فضای جنسیتی: این مفهوم فراتر از یک تقسیم بندی ساده فضایی است؛ به آن معناست که فضاها بر اساس جنسیت (و انتظارات اجتماعی مرتبط با آن) رمزگذاری شده اند. نویسنده توضیح می دهد که چگونه فضاهای خاصی مانند اندرونی به طور انحصاری به زنان اختصاص یافته و فضاهای دیگر به مردان. این تقسیم بندی نه تنها بر حرکت فیزیکی افراد تأثیر می گذارد، بلکه هویت ها، نقش ها و روابط جنسیتی را نیز شکل می دهد. اندرونی تنها یک مکان فیزیکی نیست، بلکه یک ساختار اجتماعی است که هویت زنانه را تعریف می کند.
• دیگربودگی جنسیتی: این مفهوم که از نظریات فلسفی و فمینیستی وام گرفته شده، به وضعیت زن به عنوان دیگری در نظام پدرسالار اشاره دارد. در جامعه قاجار، هویت مردانه به عنوان هویت اصلی و نرم در نظر گرفته می شد و هویت زنانه به عنوان دیگری یا متفاوت تعریف می شد. این دیگربودگی، نه تنها در قوانین و هنجارهای اجتماعی، بلکه در ساختار معماری و تقسیم بندی فضا نیز بازتاب می یافت. زن در اندرونی، از منظر بیرونی و مردانه، به عنوان یک دیگری محصور و کنترل شده دیده می شد.
• دوگانگی فضای عمومی و خصوصی: این دوگانگی از محورهای اصلی تحلیل کتاب است. اندرونی به عنوان فضای زنانه (خصوصی) و بیرونی به عنوان فضای مردانه (عمومی) تعریف می شود. این تفکیک فضایی پیامدهای عمیقی بر زندگی روزمره، دسترسی به منابع، و امکان مشارکت اجتماعی زنان داشت. فضای خصوصی، قلمرو مراقبت، شوهرداری و فرزندپروری قلمداد می شد، در حالی که فضای عمومی، نماد قدرت، معیشت و معاشرت مردانه بود. این تقسیم بندی، نابرابری های جنسیتی را در سطح فضایی مادی می کرد.
• معماری دوره قاجار: نویسنده به دقت نقش معماری خانه های قاجاری را در بازتولید یا حتی به چالش کشیدن ساختارهای جنسیتی بررسی می کند. او نشان می دهد که چگونه طراحی فضا، انتخاب مصالح، و نحوه سازماندهی اندرونی و بیرونی، بازتابی از باورهای اجتماعی و فرهنگی حاکم بر نقش های جنسیتی بوده است. معماری نه تنها فضایی برای زندگی فراهم می آورد، بلکه چارچوبی برای رفتارها و هویت ها ایجاد می کند.

پرسش اصلی کتاب

پرسش محوری که مرضیه بهرامی برومند در این کتاب به دنبال پاسخ آن است، این است: «چگونه معماری و فضای خانه های قاجاری در شکل دهی هویت و نقش زن اثرگذار بوده است؟» این پرسش، راه را برای کاوشی عمیق در رابطه پیچیده میان کالبد (فضا و معماری) و هویت (جنسیتی) در بستر تاریخ اجتماعی ایران هموار می کند.

خلاصه فصل به فصل کتاب

کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی در چهار فصل تنظیم شده است که هر یک به بررسی جنبه ای خاص از تحلیل های نویسنده می پردازند. این ساختار، به خواننده کمک می کند تا گام به گام با مبانی نظری، مفاهیم کلیدی و یافته های پژوهش آشنا شود.

فصل یکم: کلیات نظری (Theoretical Foundations)

این فصل به عنوان ستون فقرات نظری کتاب عمل می کند و مبانی فکری و چارچوب مفهومی مورد استفاده نویسنده را تشریح می کند. بهرامی برومند در آغاز، به اهمیت مطالعات بین رشته ای جنسیتی-فضایی اشاره می کند و توضیح می دهد که چگونه تعامل میان جنسیت و مقوله فضا، نیازمند رویکردی جامع است. او استدلال می کند که روابط نابرابر قدرت، اغلب در ساختارهای فضایی و مکانی جامعه تجلی می یابند و این پدیده را با نگاهی فمینیستی و با بهره گیری از حوزه هایی چون انسان شناسی، جامعه شناسی، تاریخ، مطالعات فرهنگی، فلسفه سیاسی و جغرافیا بررسی می کند.

ملاحظات روش شناختی نیز بخش مهمی از این فصل را تشکیل می دهد. نویسنده توضیح می دهد که چگونه داده های خود را از متون تاریخی (مانند سفرنامه ها، اسناد دولتی، و ادبیات آن دوره) و شواهد معماری (نقشه ها، تصاویر، و توصیفات ساختمان ها) جمع آوری و تحلیل کرده است. این بخش به خواننده اطمینان می دهد که پژوهش بر پایه های مستند و تحلیل های دقیق استوار است و تنها به توصیف ظاهری فضا محدود نمی شود، بلکه به عمق مفاهیم و ارتباطات پنهان می پردازد.

فصل دوم: دیگر بودگی جنسیتی (Gender Otherness)

این فصل به طور خاص به کاوش در مفهوم دیگربودگی می پردازد و چگونگی اعمال آن بر جنسیت زن را مورد بررسی قرار می دهد. بهرامی برومند با تکیه بر نظریات سیمون دوبووار و دیگر فمینیست ها، نشان می دهد که چگونه زن در نظام های پدرسالار، به جای یک سوژه مستقل، به عنوان دیگری در برابر مرد (به عنوان خود اصلی و هنجار) تعریف می شود. این دیگربودگی نه تنها به معنای تفاوت، بلکه به معنای فرودستی و حاشیه ای بودن است.

تحلیل فرایند هویت یابی زن در جامعه سنتی، بخش دیگری از این فصل است. نویسنده استدلال می کند که هویت فرد، محصول ارتباط با جامعه و تاریخ است و در جامعه سنتی قاجار، که فردیت چندان برتابیده نمی شد و جمع بر فرد اولویت داشت، هویت زنانه به شدت تحت تأثیر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی موجود شکل می گرفت. در این نظام، گذشته محترم شمرده می شد و هر فعالیت یا تجربه ای در جهت حفظ و تداوم آن صورت می گرفت، که این خود به تثبیت نقش های سنتی زن کمک می کرد. زن در این دوره، بدون شناخت و دانش کافی از دنیای بیرون، در فضای محدود و بسته اندرونی رشد می کرد و هویتش به طور عمده با نقش های خانگی و مادری تعریف می شد.

فصل سوم: فضای جنسیتی (Gendered Space)

این فصل به تعمیق مفهوم فضای جنسیتی و ارائه نمونه های عینی آن در خانه های دوره قاجار می پردازد. بهرامی برومند به طور مفصل نقش اندرونی را به عنوان فضایی کاملاً زنانه و محدودیت های آن را تحلیل می کند. او نشان می دهد که اندرونی صرفاً مکانی برای سکونت نبود، بلکه یک ساختار اجتماعی بود که زنانگی خاصی را تولید و بازتولید می کرد. دیوارهای بلند و عدم دسترسی به فضای عمومی، زنان را در قلمرویی محبوس می ساخت که وظایف و نقش های آن ها را به شدت محدود می کرد. این محصوریت، بخشی از گفتمان غالب جنسیت در دوره قاجار بود که زن را از حضور در عرصه های عمومی باز می داشت و هویت او را تنها در مقام کدبانویی مطیع و مادری دلسوز تعریف می کرد.

نویسنده همچنین گفتمان جنسیت در دوره قاجار را بررسی می کند و نشان می دهد که چگونه این گفتمان، تفکیک فضایی و نابرابری جنسیتی را امری طبیعی جلوه می داد. زن در این نظام، مجبور بود برای کسب مقام معشوقی یا زن خوب بودن، از اعتراض به وضعیت موجود بپرهیزد و نقش های تعیین شده را بپذیرد. هرگونه تلاش برای عبور از مرزهای جنسیتی و حضور در اجتماع، به طردشدگی و انگ ضد زن منجر می شد. این فصل به خوبی نشان می دهد که چگونه معماری، به عنوان یک ابزار قدرتمند، در خدمت بازتولید ایدئولوژی های جنسیتی قرار می گرفت.

معماری اندرونی، نه تنها یک فضای فیزیکی، بلکه یک ساختار فضایی-اجتماعی بود که هویت زنانه را به شدت محدود و تعریف می کرد. این تقسیم بندی، نمادی از نظام پدرسالاری بود که نابرابری های جنسیتی را از طریق طبیعی سازی فضا بازتولید می نمود.

فصل چهارم: دیگر بودگی در اندرونی (Otherness in Andaruni)

این فصل، اوج تحلیل های کتاب است و به تحلیل عمیق تر بدن سیاسی زن در فضای اندرونی می پردازد. بهرامی برومند استدلال می کند که بدن زن در اندرونی، به دلیل محصوریت و محدودیت های فضایی، به یک بدن سیاسی تبدیل می شود که نقش ها و وظایف خاصی (همچون کدبانویی، اطاعت، و فرزندپروری) بر آن تحمیل شده است. این فصل به ارتباط میان دانش، قدرت و معماری اشاره می کند و توضیح می دهد که چگونه ساختارهای معماری، به خصوص در معماری مدرن، در بازتولید نابرابری های جنسیتی نقش داشته اند. او از مثال های تاریخی و فرهنگی برای روشن ساختن این مفاهیم استفاده می کند.

بحث درباره چالش های مواجهه زن با دنیای بیرون و طردشدگی در صورت عبور از مرزهای جنسیتی، بخش مهمی از این فصل را تشکیل می دهد. نویسنده نشان می دهد که زنانی که سعی در شکستن این مرزها و تجربه زیست جهان بیرونی داشتند، چگونه با برچسب زنی، طرد و حذف از دایره پذیرش جامعه سنتی مواجه می شدند. این امر نه تنها به دلیل هنجارهای اجتماعی، بلکه به دلیل ساختار فیزیکی خانه ها که مانع از تعامل زنان با فضای عمومی می شد، تشدید می گردید. بهرامی برومند همچنین به دیدگاه برخی فمینیست ها اشاره می کند که مرزبندی فضای عمومی و خصوصی را قابل تغییر می دانند و بر این باورند که تحقق برابری جنسیتی نیازمند مشارکت هر دو جنس در تمامی عرصه های زندگی، چه خصوصی و چه عمومی، است.

مهم ترین یافته ها و نتیجه گیری کتاب

کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی، استدلال های محوری و یافته های کلیدی را در زمینه نقش فضا در شکل دهی هویت های جنسیتی ارائه می دهد. مرضیه بهرامی برومند به شیوه ای مستدل نشان می دهد که چگونه معماری اندرونی در خانه های قاجار، فراتر از یک فضای صرفاً فیزیکی، به یک ساختار فضایی-اجتماعی تبدیل شده بود که هویت زنانه را به شدت محدود و در چارچوب نقش های خاص تعریف می کرد. این تفکیک فضایی، بازتابی از یک نظام پدرسالار بود که نابرابری های جنسیتی را به صورت طبیعی جلوه می داد و آن را در زندگی روزمره زنان نهادینه می ساخت.

نویسنده تأکید می کند که نظام پدرسالاری با استفاده از ابزارهای مختلف، از جمله معماری و تقسیم بندی فضا، به بازتولید و تثبیت این نابرابری ها می پرداخت. زن در اندرونی، به عنوان «دیگری» تعریف می شد؛ هویتی حاشیه ای که تنها در رابطه با هویت مردانه معنا پیدا می کرد. این محصوریت در اندرونی، نه تنها دسترسی زنان به دانش، قدرت و تجربه های بیرونی را محدود می کرد، بلکه تصویری خاص از زنانگی را تقویت می نمود که مستلزم اطاعت، صبر و فداکاری بود.

کتاب به دیدگاه های فمینیستی معاصر نیز اشاره می کند که امکان تغییر مرزبندی میان فضای عمومی و خصوصی را مطرح می سازند. این دیدگاه ها بر این باورند که دستیابی به برابری جنسیتی، مستلزم شکستن این مرزهای فضایی و مشارکت فعال زنان در هر دو عرصه است. بهرامی برومند نشان می دهد که چگونه هرگونه تلاش برای عبور از این مرزها، با مقاومت جامعه سنتی و طرد شدن از سوی آن مواجه می شد. جمع بندی نهایی کتاب به این نکته می پردازد که پیامدهای فرهنگی و اجتماعی این تفکیک فضایی بر زندگی زنان، حتی تا دوران معاصر نیز ادامه دارد و درک آن، برای شناخت ریشه های بسیاری از مسائل جنسیتی امروز ضروری است.

تقسیم فضا به اندرونی و بیرونی در دوره قاجار، نه یک انتخاب معماری صرف، بلکه تجلی عینی و نهادینه شدن نابرابری جنسیتی بود که هویت، نقش ها و آزادی های زنان را به شدت تحت تأثیر قرار می داد.

نقاط قوت و تأثیرگذاری کتاب

کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی به دلیل چندین نقطه قوت برجسته، تأثیری قابل توجه بر مطالعات علوم انسانی در ایران گذاشته است:

• نوآوری در رویکرد: یکی از مهم ترین نقاط قوت کتاب، رویکرد نوین و بین رشته ای آن است. ترکیب معماری با مطالعات جنسیت در بستر تاریخ ایران، گامی مهم در جهت تحلیل های پیچیده تر و جامع تر است. پیش از این، کمتر پژوهشی به این شکل عمیق به تأثیر متقابل فضا و جنسیت در تاریخ اجتماعی ایران پرداخته بود. این نوآوری، افق های جدیدی را برای پژوهشگران باز می کند.
• عمق تحلیل و استدلال مستند: بهرامی برومند با بهره گیری از منابع تاریخی و نظریه های جامعه شناسی و فمینیسم، تحلیلی عمیق و استدلال هایی مستند ارائه می دهد. او صرفاً به توصیف ظواهر نمی پردازد، بلکه به ریشه یابی مفاهیم و ارتباطات پنهان میان ساختارهای فضایی و اجتماعی می پردازد. این عمق تحلیل، اعتبار علمی کتاب را به شدت افزایش می دهد.
• ارتباط با مسائل معاصر: با وجود تمرکز بر دوره قاجار، یکی از برجسته ترین ویژگی های کتاب، توانایی آن در روشن کردن ریشه های مسائل جنسیتی معاصر است. خواننده با مطالعه این اثر درمی یابد که بسیاری از کلیشه ها، محدودیت ها و نابرابری های جنسیتی امروز، ریشه در ساختارهای تاریخی و فضایی گذشته دارند. این ارتباط، کتاب را برای مخاطب امروزی بسیار relevant و تأثیرگذار می سازد.
• اهمیت آکادمیک: این کتاب به سرعت به یک منبع مهم برای دانشجویان و پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی، مطالعات جنسیت، تاریخ و فمینیسم تبدیل شده است. محتوای غنی و تحلیلی آن، به عنوان یک مرجع معتبر برای پایان نامه ها، مقالات علمی و پژوهش های آتی در این زمینه ها مورد استفاده قرار می گیرد.
• نگاه از دریچه معماری: کتاب برای معماران و شهرسازان نیز بسیار ارزشمند است، چرا که به آن ها یادآوری می کند که فضاها خنثی نیستند و می توانند حامل معانی و ارزش های جنسیتی باشند. این دیدگاه، ضرورت توجه به ابعاد اجتماعی و جنسیتی در طراحی و برنامه ریزی فضایی را بیش از پیش آشکار می سازد.

در مجموع، دیگری در اندرونی نه تنها یک پژوهش تاریخی، بلکه یک تحلیل انتقادی از قدرت و روابط جنسیتی است که از دریچه فضا و معماری به مسائل عمیق اجتماعی می پردازد و راه را برای بحث های بیشتر در زمینه برابری جنسیتی هموار می کند.

جمع بندی و پیشنهاد مطالعه

کتاب دیگری در اندرونی: واکاوی فضای جنسیتی اثر مرضیه بهرامی برومند، بی شک اثری برجسته و ضروری در ادبیات علوم انسانی ایران است. این کتاب با رویکردی بین رشته ای و تحلیلی عمیق، پرده از ابعاد پنهان تاریخ اجتماعی و جنسیتی ایران، به ویژه در دوره قاجار، برمی دارد. بهرامی برومند با تمرکز بر نقش معماری خانگی، به ویژه اندرونی، در شکل دهی هویت و نقش زن، نشان می دهد که چگونه فضا می تواند عاملی قدرتمند در بازتولید نابرابری های جنسیتی و تحمیل نقش های مشخص بر زنان باشد.

این اثر، نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران رشته هایی چون جامعه شناسی، مطالعات جنسیت، تاریخ، معماری و فلسفه سیاسی یک منبع ارزشمند است، بلکه برای هر خواننده ای که به درک عمیق تر روابط جنسیتی در بستر فرهنگی و تاریخی ایران علاقه دارد، مطالعه آن اکیداً توصیه می شود. درک مفهوم «دیگربودگی جنسیتی» و «فضای جنسیتی» که نویسنده به زیبایی آن ها را تبیین کرده، به مخاطب کمک می کند تا با نگاهی تازه به محیط پیرامون و ساختارهای اجتماعی بنگرد. این کتاب به ما یادآوری می کند که ریشه های بسیاری از مسائل و چالش های جنسیتی امروز جامعه ما، در گذشته ای نه چندان دور و در دل ساختارهایی که شاید در نگاه اول صرفاً کالبدی به نظر رسند، نهفته است.

مطالعه کامل کتاب دیگری در اندرونی برای کسانی که به دنبال پژوهش های عمیق تر و جزئی تر هستند، بسیار مفید خواهد بود. این خلاصه می تواند نقطه شروعی برای بحث های بیشتر و پژوهش های آتی در زمینه ارتباط میان فضا، معماری و هویت جنسیتی در ایران و سایر جوامع مشابه باشد. در نهایت، این کتاب برای تمامی اساتید، دانشجویان، فعالان حقوق زنان و هر فردی که دغدغه شناخت و تحلیل دقیق مسائل اجتماعی ایران را دارد، یک مطالعه ضروری محسوب می شود.