قوچ اصفهان؛ نمادی که نیازمند توجه است

این‌ها بخشی از صحبت‌های مطرح‌شده در گزارش پیش‌رو است که درنگی در «قوچ اصفهان» (Ovis Orintalis Isphahsnica) محسوب می‌شود؛ قوچی که نام اصفهان با آن پیوند خورده است و فقط در مرکز ایران حیات دارد. قوچ اصفهان نماد محیط‌زیست استان و گونه‌ای آسیب‌پذیر به شمار می‌آید که با برخی تهدیدات روبه‌رو است. با نظر به این نکات، چراغونی در گفت‌وگو با یک مسئول و یک عکاس حیات‌وحش به دنیای این گونه قدم گذاشته است.

قوچ و دیرینگی توجه مردم به آن

مریم امیدی، رئیس ادارۀ حفاظت و مدیریت حیات وحش، موزه تاریخ طبیعی و ذخائر ژنتیکی استان اصفهان در گفت‌وگو با چراغونی بیان کرد: گونه‌هایی مانند قوچ، کل و بز یا آهو که از قدیم شکار می‌شدند، با توجه به همین قابل‌شکاربودن و علف‌خواربودنشان بیشتر موردتوجه عامۀ مردم بوده‌اند. درواقع، هم از جنبۀ تفریحی و هم از منظر تأمین منابع غذایی برای انسان اهمیت داشته‌اند و بین مردم متفاوت می‌شدند.

وی ادامه داد: قوچ و میش هم‌اکنون در محدوده‌های مختلفی از کشور زیست دارد. برای نمونه، در سمت شمال‌شرق کشور و عمدتاً در پارک ملی گلستان، خراسان شمالی و رضوی قوچ و میش اوریال را داریم. قوچ ارمنی و قوچ البرز مرکزی از دیگر جمعیت‌های این گونه در کشورمان است. قوچ لارستان که به کوچک‌ترین قوچ ایران معروف است، یکی دیگر از انواع آن به حساب می‌آید.

 رئیس ادارۀ حفاظت و مدیریت حیات وحش، موزه تاریخ طبیعی و ذخائر ژنتیکی استان اصفهان با نظر به گونۀ قوچ اصفهان یادآور شد: قوچ اصفهان در مرکز ایران زندگی می‌کند. به اسم اصفهان شناخته می‌شود، اما بیرون از این محدودۀ جغرافیایی نیز حیات دارد. بخش‌هایی از چهارمحال و بختیاری و کهگیوله و بویراحمد نیز زیستگاه قوچ اصفهان است. خود اصفهان فقط همین قوچ اصفهان را دارد.

امیدی با نظر به این نکته که قوچ اصفهان نماد حیات وحش این استان است، اظهار کرد: بیش از ۱۰ سال پیش برنامه‌ای در سازمان محیط‌زیست ترتیب داده شد که طبق آن هر استان بر اساس پراکنش و جمعیت گونه‌های خود، یک گونۀ جانوری یا گیاهی را به‌عنوان سمبل و نماد انتخاب کند. در اصفهان نیز قوچ اصفهان برگزیده شد.

از پناهگاه موته تا قمصر و برزک

وی از منظر جمعیتی در خصوص این قوچ گفت: قوچ اصفهان، نماد حیات‌ وحش استان، از نظر جمعیتی در وضعیت خوبی به سر می‌برد، با این حال تهیدادت خاصی هم پیش‌رو دارد. شکار غیرمجازی که اتفاق می‌افتد یکی از آن مشکلات است. خشک‌سالی و کم‌آبی برای این گروه پیامدهای ناگواری دارد، چون منابع تغذیه‌ای آن‌ها از بین می‌رود. به دلیل همین خشک‌سالی یا ناایمن‌بودن زیستگاه ممکن است به مهاجرت فصلی اقدام کنند. خشکی و نبود آب بر زادولد این گروه نیز اثر می‌گذارد.

 رئیس ادارۀ حفاظت و مدیریت حیات وحش، موزه تاریخ طبیعی و ذخائر ژنتیکی استان اصفهان با تأکید بر اینکه قوچ جزو گونه‌های حمایت‌شده محسوب می‌شود، گفت: قوچ اصفهان در تمامی زیستگاه‌های این استان وجود دارد. بنابراین، در نقاطی چون موته، قمیشلو، کلاه‌قاضی، عباس‌آباد، کرکس، قمصر و برزک با این گونه روبه‌رو می‌شویم. حتی در زیستگاه‌های آزاد که جزو مناطق حفاظت‌شده محسوب نمی‌شوند، می‌توان قوچ اصفهان را یافت.

امیدی با نظر به اینکه قوچ اصفهان جزو گونه‌های آسیب‌پذیر است، تصریح کرد: بر اساس تقسیم‌بندی IUCN یا اتحادیۀ بین‌المللی حفاظت از طبیعت، قوچ اصفهان در گروه گونه‌های آسیب‌پذیر قرار دارد. این تقسیم‌بندی‌ها بر اساس وضعیتی است که هر کشور از گونه‌های خود ارائه می‌کند.

سفر دراز قوچ اصفهان به آینده!

وی با اشاره به اینکه محیط‌زیست در مناطق چهارگانه به حفاظت از گونه‌ها اقدام می‌کند، ادامه داد: قطعاً بخشی از کوشش محیط‌بانان ما همسو با حفظ این گونه است و درواقع همه‌روزه برای حفاظت از آن حمایت و تلاش می‌شود. البته از مجموعۀ متنوعی می‌توان نام برد که در دستۀ اقدامات حمایتی، حفاظتی و مدیریتی قرار دارند و درنهایت به تداوم این گونه کمک می‌کنند.

 رئیس ادارۀ حفاظت و مدیریت حیات وحش، موزه تاریخ طبیعی و ذخائر ژنیتکی استان اصفهان خاطرنشان کرد: البته بخشی از اقدامات نیز مشخصاً برای حفظ علف‌خوارانی چون قوچ بوده است. ساخت آب‌انبار، آبشخور، آبرسانی با تانکر در فصل‌های خیلی خشک که بسیاری از چشمه‌ها بی‌آب می‌شوند، جزو این اقدامات قرار می‌گیرد.

امیدی با نظر به تغذیۀ قوچ‌های اصفهان بیان کرد: در برخی زیستگاه‌ها نیز به ضرورت علوفۀ دستی توزیع می‌کنیم، هرچند همواره ترجیح بر این است که خود گونه و در زیستگاهش بتواند خوراک خود را تأمین کند. درواقع، توزیع علوفه به‌هیچ‌وجه رویکرد پسندیده‌ای نیست و از سر اجبار و در شرایط خیلی بحرانی صورت می‌گیرد.

وی با نظر به اهمیت معرفی قوچ اصفهان بین مردم این‌گونه شرح داد: در سطح مدارس و دانشگاه‌ها و در بین عموم مردم به اقدامات و برنامه‌های بسیاری نیاز است تا این گونه معرفی و بیشتر شناخته شود. برخی فعالیت‌ها نیز به‌منظور معرفی و توجه بیشتر به قوچ اصفهان اتفاق افتاده، اما متأسفانه به‌صورت متمرکز و آموزشی تاکنون اقدامی ویژه برای قوچ اصفهان انجام نشده‌است.

 رئیس ادارۀ حفاظت و مدیریت حیات وحش، موزه تاریخ طبیعی و ذخائر ژنتیکی استان اصفهان تأکید کرد: نباید فراموش شود که نه‌فقط قوچ اصفهان، بلکه تمامی گونه‌ها به این قبیل توجهات نیاز دارند؛ چراکه هر گونه‌ای جایگاه خاصی در هرم اکولوژیک دارد و اصلاً نمی‌توان امتیازبندی کرد و گفت که یک گونه اهمیت بیشتر یا کمتری دارد.

امیدی سپس ادامه داد: با این حال، اگر جمعیت یک گونه کاهش پیدا کند یا در آستانۀ انقراض باشد مانند یوزپلنگ، به آن بیش از پیش توجه و نظرها را جلب می‌کنیم. جامعۀ ما از نظر شناخت اهمیت‌ها گونه و راهکارهای حفاظتی به آگاهی بیشتری نیازمند است. تک‌تک گونه‌ها، مثل همین قوچ اصفهان امانت‌ محسوب می‌شود و باید برای آیندگان به یادگار بمانند.

عموم مردم و خواص قوچ اصفهان را نمی‌شناسند

حسن مقیمی، عکاس حیات‌وحش که به تازگی کتابی با عنوان «قوچ اصفهان» منتشر کرده است، به خبرنگار چراغونی گفت: ابتدای صحبتم تأکید می‌کنم که بحث درباب قوچ یا هرگونۀ دیگری از کشورمان به‌خودی خود واجد ارزش است؛ چراکه هر گونه‌ای در هرکجای این سرزمین که باشد، به همۀ ایرانیان تعلق دارد. با این حال، قوچ اصفهان به‌عنوان یک گوسفند وحشی در جغرافیای این استان اهمیت وافری دارد، چراکه سمبل حیات‌وحش یا محیط طبیعی آن است.

وی ادامه داد: بیش از دو دهه است که در دنیای محیط‌زیست و مناطق حفاظت‌شده آمدوشد دارم. همچنین عضو انجمن صنفی مطبوعات استان اصفهان هستم و از مسیر هنر عکاسی با محافل هنری در ارتباطم. این حضور در سه عرصۀ محیط‌زیست‌، مطبوعات و هنر برایم یک فرصت بود و از مسیر آن می‌توانم مدعی شوم که چقدر عامۀ مردم و حتی برخی خواص شناختشان از قوچ اصفهان اندک است. البته نمی‌خواهم بگویم ناآگاهی یک فرد دلیل ضعف او است؛ چراکه اقدام خاصی برای معرفی قوچ اصفهان صورت نگرفته.

این هنرمند با تأمل در این نکته که شناخت کنونی جامعه به‌هیچ‌وجه شایستۀ گونه‌ای چون قوچ اصفهان نیست، یادآور شد: برخی چنین تصور می‌کنند که وقتی می‎‌گوییم قوچ اصفهان، گویی فقط یک پسوند به واژۀ قوچ داده‌ایم که می‌توانست به‌جای آن نام هر شهر یا استانی قرار بگیرد.

 مقیمی اضافه کرد: زادگاه و خاستگاه قوچ اصفهان خود این استان است، اما وقتی از ارزش و اهمیت قوچ اصفهان صحبت می‌کنیم، مقصود یک پیوند جغرافیایی ساده نیست. منحصربودن بودن این قوچ به اصفهان برای ما حائز اهمیت است. یک بانک ژن ارزشمند و انحصاری است که باید در حفاظت آن کوشید. قوچ اصفهان ارزش‌های اکولوژیک بسیاری دارد که اگر منقرض شود، مشابه آن در هیچ‌ کجای دنیا نمی‌توان پیدا کرد.

انتشار اولین کتاب با موضوع قوچ اصفهان

این عکاس حیات‌وحش سپس با نظر به فعالیت خود در عرصۀ عکاسی و حیات‌وحش افزود: طی این مدت، در نه استان کشور مانند اصفهان، مرکزی، یزد و فارس به ثبت گونه‌های جانوری و گیاهی اقدام کرده‌ام و ماحصل آن نیز شش اطلس مختلف‌ است که در اختیار دوستداران محیط‌زیست و حیات‌وحش قرار دارد.

وی در ادامه توضیح داد: در مسیر همین فعالیت‌هایم، مصمم شدم که به قوچ اصفهان نگاه ویژه‌تری داشته باشم. درواقع، زندگی در اصفهان و علاقۀ‌ شخصی‌ام یا پروژه‌هایی که مسئولیتشان را به‌ عهده می‌گرفتم، همگی فرصتی فراهم آورد که بتوانم قوچ اصفهان را از منظری ویژه‌تر نگاه کنم. بنابراین، طی سال‌های فعالیتم، همواره قوچ اصفهان در مرکز توجهم قرار داشت، خصوصاً آنکه در نمایشگاه‌های متعددی که برگزار می‌کردم و مردم می‌آمدند پی بردم که قوچ اصفهان را اغلب مردم نمی‌شناسند.

این هنرمند با نظر به مجموعه عکس‌های خود از قوچ اصفهان اظهار کرد: در سال‌های عکاسی و حضورم در مناطق حفظت‌شدۀ اصفهان، نه‌تنها مجموعه‌ عکسی از قوچ اصفهان تهیه کردم، بلکه با توجه به تمرکزم بر روی رفتارهای این گونه توانستم از منظر رفتارشناسی نیز اطلاعاتی به دست آورم.

مقیمی با تأمل در این نکته که از دو سال پیش مصمم به چاپ کتابی با محوریت قوچ اصفهان شده‌است، تصریح کرد: بنابراین، مجموعه عکس‌هایم را از قوچ اصفهان در کتابی با همین عنوان منتشر کردم. بخش قابل‌توجهی از کتاب نیز به همین عکس‌ها اختصاص یافته است. درخصوص رفتارشناسی این گونه نیز داده‌هایی در آن ارائه کرده‌ام که بخش کوچکی از این اثر را دربرمی‌گیرد، اما جالب‌توجه و برآمده از تجارب شخصی‌ام است.

این عکاس حیات‌وحش با بیان اینکه فولاد مبارکه اصفهان پشتیبان مالی این کتاب بوده است، گفت: کتاب «قوچ اصفهان» که حدود دو هفته از چاپ آن می‌گذرد، در نوع خود اولین است. نشر کتاب فرازوفرودها و مسائل متعددی پیش‌رو داشت که بخشی از آن به اختلاف کارشناسان محیط‌زیست در تقسیم‌بندی انواع قوچ مربوط می‌شود. سعی بر آن بوده که مطالب کتاب مستند باشد. در این کتاب، تحقق معرفی یک گونه که خاص اصفهان است، برای ما اهمیت فراوانی داشت. درواقع، کتاب «قوچ اصفهان» صرفاً به مسئلۀ زیبایی‌شناسی نظر ندارد.

میراث طبیعی اصفهان و درد دیده‌نشدن

وی با اشاره به اینکه مخاطب اصلی این کتاب علاقه‌مندان محیط‌زیست‌ و خصوصاً مردم اصفهان‌اند، بیان کرد: در این کتاب از گفتن مباحث تخصصی و علمی تا جایی که امکان داشت، خودداری کردیم. بنابراین، مخاطب عام به‌راحتی می‌تواند با کتاب «قوچ اصفهان» ارتباط برقرار کند. معرفی مناطقی که این گونه در آن زیست می‌کند، وضعیت فعلی آن و نیز چالش‌هایی که بر سر راه حفاظت این گونه جانوری وجود دارد، ازجمله مباحثی به شمار می‌آید که در کتاب بررسی شده‌است. محتوای بصری «قوچ اصفهان» کار خود من و تدوین متن کتاب نتیجۀ یک کار تیمی است که شاید مانند هر اثر دیگری کاستی و کمبود هم داشته باشد.

این هنرمند با تأکید بر اینکه توجه به میراث فرهنگی اصفهان، نباید به غفلت از میراث طبیعی استان منجر شود، توضیح داد: اصفهان میراث فرهنگی بی‌بدیلی دارد، اما نباید این مسئله سبب شود که میراث طبیعی آن در سایه قرار بگیرد. کتاب «قوچ اصفهان» هیچ ادعایی ندارد، اما می‌تواند مقدمه‌ای باشد که دست‌کم توجه جامعه را به سوی این گونه و میراث طبیعی ما جلب کند.

مقیمی که عکس‌های این گزارش را در اختیار چراغونی قرار داد، گفت: امید است که همۀ این تلاش‌ها به حفاظت این ‌گونۀ حیات وحش و آشنایی بیشتر مردم با میراث طبیعی استان اصفهان منتهی شود. میراث طبیعی شکننده است، چون برخلاف میراث فرهنگی در چشم نیست؛ یعنی بناهای تاریخی در دیدند و اگر کوچک‌ترین اتفاقی برایشان بیفتد، جلب‌نظر و سروصدا می‌کند. متأسفانه چالش‌های میراث طبیعی و خطرهایی که تهدیدش می‌کند، به‌راحتی دیده نمی‌شود. نباید یک گونه بلایی مثل یوزپلنگ ایرانی به سرش بیاید که همه به آن توجه کنند، گاهی بسیار دیر می‌شود.

بر اساس گفته‌های مسئول و کارشناس این حوزه، قوچ اصفهان یک گونۀ آسیب‌پذیر و سمبل استانی پهناور است که بی‌تردید همین امروز به توجه بیشتر و همگانی نیاز دارد؛ گونه‌ای که اگر هرروز در برابر دیدگانمان نیست، اما می‌تواند از مسیر سخنرانی‌، جشن‌، محتوای درسی، داستان‌، شعر، فیلم، طراحی لباس و نوشت‌افزار، نقاشی دیواری شهر و ده‌ها راه دیگر به زندگی ما بیاید، پیش از آنکه به بحرانی خارج از کنترل تبدیل شود.

پایان خبر چراغونی