نقاره نوازی؛ آیینی کهن در حرم امام رضا (ع) /1/

چراغونی/خراسان رضوی شواهد تاریخی نشان می دهد که هنر و به ویژه موسیقی به دلیل جذابیت های خود در انتقال مفاهیم، همیشه مورد توجه خاص قرار گرفته است؛ چنانکه در برگزاری مراسم آیینی و مذهبی نیز از آن استفاده می شود. در حقیقت میراث آیینی ایران زمین، مهمترین و شاخص ترین بخش شکل دهنده به موسیقی سنتی محسوب می شود و متاسفانه با فراموشی برخی مراسم و آیین ها نقش و کاربرد خود را از دست داده و به بوته فراموشی سپرده شده است.

از آنجایی که بررسی موسیقی آیینی هر قوم و ملتی در شناخت بهتر فرهنگ آن قوم موثر است، اهمیت مستندسازی و پژوهش های علمی، دقیق و جامع در این حوزه در شرایط کنونی بسیار ضروری به نظر می رسد زیرا گسترش شهرها، مهاجرت، رشد و گسترش فناوری، دسترسی به اطلاعات، بالا رفتن سطح دانش و آگاهی اجتماعی و بسیاری از موارد دیگر سبب کمرنگ شدن بسیاری از مراسم سنتی و آیینی شده است.

یکی از میراث آیینی در حوزه موسیقی، نقاره نوازی است که قدمتی چند صد ساله دارد و همچنان شاهد اجرای این سنت آیینی در حرم رضوی هستیم؛ آیینی که امروزه معرف اعتبار و عظمت بارگاه مطهر رضوی محسوب می شود.

نقاره نوازی

نقاره نوازی از آیین های کهن و باشکوه در حرم مطهر رضوی است که بر اساس سنت دیرینه همه روزه قبل از طلوع و غروب آفتاب همچنین در اعیاد و جشن های ملی و مذهبی انجام می شود. نقاره خانه آستان قدس رضوی دیرپاترین نقاره خانه مذهبی در ایران است و با توجه به جایگاهی که در میان زایران و مجاوران این امام ریوف از گذشته تا به امروز داشته است، شناخت و بررسی تاریخ آن اهمیت دوچندان دارد.

در این بین اسناد ارزشمندی از امور اداری نقاره خانه در مجموعه اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود دارد که بخشی از نکات ناگفته در مورد نقاره خانه را روشن می سازد.

تاریخچه نقاره نوازی

استفاده ایرانیان از انواع ابتکارات هنری در جنبه های مختلف زندگی در طول تاریخ حیات این سرزمین روشن و مشهود بوده است. در این بین تعهد و پایبندی آنان به مذهب باعث شد که از این ابتکارات هنری برای بیان یا برگزاری باشکوه تر مناسک و آیین های عبادی استفاده کنند. از این منظر استفاده از موسیقی نیز قابل مشاهده است و گاه به تنهایی خود به زبان مذهبی تبدیل شده است. این موسیقی مذهبی یا در قالب ذکرخوانی یا به شکل استفاده از سازهایی خاص جلوه گر شده است. در این میان نقاره نوازی و به تعبیری دیگر نوبت نوازی، جلوه دیگری از موسیقی مذهبی ارایه کرده است. این رسم که به روزگاران گذشته بازمی گردد به گونه ای خاص با وقایع و آداب و رسوم هر منطقه پیوند برقرار کرده است. اعلام طلوع و غروب آفتاب آغاز نوروز، جنگ ها و غیره از مواردی هستند که با نقاره نوازی انجام شده است و به تدریج با نواختن آن در بارگاه منور رضوی به رسمی غیر قابل تغییر در حرم امام رضا (ع) تبدل شد و بّعد دینی به خود گرفت.

مراسم نقاره نوازی یادآور سنتی دیرینه است که طی اعصار گذشته به نمادی احترام آمیز در بیان عظمت و شکوه حرم امام رضا (ع) تبدیل شده است. تحقیقات مقدماتی، آغاز نقاره نوازی در حرم رضوی را به دوره تیموریان می رساند، ولی روند شکل گیری تشکیلات منسجم و قاعده مند آن از دوره صفویه شروع شده و تا به امروز ادامه یافته است.

نقاره خانه

نقاره خانه متشکل از دو کلمه «نقاره» و «خانه» است و به محلی اطلاق می شود که در آن نقاره می نوازند. در فرهنگ های مختلف تعاریف کم و بیش یکسانی برای آن ارایه شده است. در فرهنگ عمید آمده است: «جایی که طبل و کوس و کرنا بنوازند؛ محل مخصوصی بر فراز سردرهای بلند که در آنجا هنگام اذان شام و سحر به مناسبت اجرای مراسم و تشریفات طبل و سرنا بزنند».

به نقاره خانه «نوبت خانه» هم می گفتند و به نوازنده های نقاره «نوبت نواز» و «نوبت زن» نیز نسبت داده شده است. حتی نقاره را نیز نوبت می خواندند به معنی «طبل بسیار بزرگی که در ساعات معین از شبانه روز می نواختند»، شاید به این دلیل که نقاره را در اوقات معین و نوبت های متعدد می نواختند. برخی نیز نقاره را جمع واژه عربی «نقر» به معنی کوبیدن و کوفتن زدن ضربه و حتی دمیدن دانسته اند که از زبان عربی وارد زبان فارسی شده است. در مجموع می توان نقاره خانه را جایی دانست که در اوقات مشخص، به ویژه هنگام طلوع و غروب خورشید، سازهایی چون نقاره، کوس، کرنا و به طور کلی سازهای کوبه ای و بادی در آن نواخته می شود.

سازها

آنگونه که در منابع ذکر شده است و در تصاویر به جای مانده نیز دیده می شود، به طورکلی سازهای نقاره چیان شامل سازهای بادی انواع طبل و گاه، سنج بوده است. البته این سازها بر حسب شرایط و دوره تاریخی کم و زیاد شده و برای نمونه تعداد سازهای دوره افشاری بسیار بیشتر از سایر دوره ها بوده است.

نمونه ساز مورد استفاده در نقاره خانه آستان قدس رضوی

کرنا، بزرگترین ساز بادی مورد استفاده در نقاره نوازی است، البته قدمت استفاده از کرنا به ایران باستان می رسد و در سال 1336 خورشیدی (1957) از قبر داریوش سوم شیپوری بسیار شبیه به کرناهای امروزی پیدا شد. طول این نمونه منحصر به فرد 120، قطر دهانه خروجی اش 50 و قطر دهانه ورودی آن پنج سانتی متر است و در موزه تخت جمشید استان فارس نگهداری می شود و به «کرنای هخامنشی» شهرت دارد.  

کرنا صدایی بم دارد و چون سوراخی بر آن تعبیه نشده با انگشتان نواخته نمی شود؛ بنابراین فقط برای دم زدن است در تاجیکستان و ازبکستان نیز به این ساز کرنا می گویند و با شکل تقریبی کرنای خراسان که در مراسم، به ویژه عید نوروز، از آن استفاده می شود، سازگار است. ساختمان این ساز از یک استوانه فلزی به درازای 70 سانتی متر تا 7متر تشکیل شده که در نواحی گوناگون جنس و اندازه آن متفاوت است.

در خراسان استوانه کرنا خمیدگی ندارد و از چهار بخش دمیدن، بخش بدنه طویل، بخش بدنه کوتاه، بخش نفیر یا دهانه تشکیل شده است. هم اکنون در نقاره خانه آستان قدس از کرناهایی با همین مشخصات و البته از جنس مس زرد استفاده می کنند.

به تدریج استفاده از کرنا به اصلی ترین جزء نقاره نوازی تبدیل شد، چنانکه در دوره قاجار نقاره خانه را گاه، کرناخانه می نامیدند و بخش عمده ای از هزینه تعمیر و خرید «اسباب نقاره خانه» در این دوره به خرید یا ساخت کرنا و تعمیر آن اختصاص یافته است.

هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی چند کرنای قدیمی از جنس برنج موجود است که احتمالا مربوط به سال 1314 و تعطیلی نقاره خانه و تحویل اسباب و ادوات نقاره خانه به خزانه می باشد که طی آن 6 عدد کرنای سالم و چهار عدد کرنای اسقاط تحویل خزانه شد.

اکنون کرناهای مورد استفاده در نقاره خانه آستان قدس، در مشهد ساخته می شوند و طول آن حدود 130 سانتی متر است و 10 عدد از آن همواره در انبار نقاره خانه وجود دارد.

نواختن کرنا در نقاره خانه آستان قدس رضوی بسیار مهم بوده و به تمرین و مهارت زیاد نیاز دارد، به همین جهت برای رعایت ریتم آن در آغاز یک نفر به صورت انفرادی به کرنانوازی می پردازد و بقیه به تبعیت او می نوازند. به کسی که اولین بار در نقاره نوازی کرنا می زند «سرنواز» گفته می شود.

رنا یا سورنا، سازی بادی به شکل استوانه است که معمولا از جنس چوب ساخته می شود و چندین سوراخ دارد. بر اساس اسناد موجود تنها یک بار به وجود سورنا به عنوان یکی از اسباب نقاره خانه اشاره شده است. این سند مربوط به دوره افشاریه و سال 1160 هجری قمری است البته با توجه به عدم اشاره اسناد در مورد نواختن سازها، زمان استفاده از آن مشخص نیست ولی با نظر به کاربرد امروزی سورنا، شاید بتوان گفت که از آن در مراسم مربوط به اعیاد استفاده شده است.

سازهای ضربی، کوس، نقاره، گورگه، طبل، کوس به معنی فرو کوفتن است و در زبان فارسی به صورت مصدر هم به کار برده شده است. کوستن به معنی کوفتن و زدن است. در کتاب های لغت آن را به طور اجمال به دهل و طبل و نقاره بزرگ تعریف کرده اند ولی تفاوتش با دیگر سازهای ضربی این بود که بدنه آن به شکل کاسه یا نیم کاسه بوده است. کوس بزرگترین ساز از خانواده آلات موسیقی کوبه ای است که پوست در ساختمان آن به کار رفته است. این ساز از کاسه ی بزرگ از جنس روی و مس تشکیل می شود که بر دهانه آن پوست خام گاومیش یا گاو می کشیده اند، البته در کتاب فرهنگ سازها سازنده کوس را با نقاره یکی می دانند.

نقاره، ساز ضربی به صورت طبل دوتایی که سطح یکی از دیگری کوچکتر است و هر دو به دست یک نوازنده با دو چوب نواخته می شود؛ کاسه بزرگتر صدای «بم» و کاسه کوچک صدای زیر می دهد، کاسه های نقاره را از مس یا سفال درست می کنند و روی آن پوست گاو و یا گوسفند می کشند برای نواختن این ساز معمولا آن را روی پایه ای مخصوص سوار می کنند.

پایان خبر چراغونی