عشریه به چه کسانی تعلق می گیرد؟ راهنمای جامع و کامل
عشریه به چه کسانی تعلق میگیرد
عشریه به عنوان یک واجب مالی مستقل در فقه امامیه (شیعه) به هیچ کس یا نهاد خاصی تعلق نمی گیرد، زیرا این مفهوم با مبانی قرآنی و روایی اسلام همخوانی ندارد. وجوهات شرعی اصلی در اسلام، خمس و زکات هستند که موارد تعلق و مصارف مشخصی دارند. عشریه، به ویژه به شکل رایج در برخی فرقه های صوفیه، بدعتی است که جایگزین واجبات مالی اصلی اسلام نمی شود و مکلف را بری الذمه نمی کند.
ابهامات و پرسش های فراوانی پیرامون واژه عشریه و جایگاه آن در احکام مالی اسلام وجود دارد. بسیاری از مسلمانان، به ویژه افرادی که با برخی فرق و طریقت ها در ارتباط هستند، با این مفهوم مواجه شده و گاه آن را با وجوهات شرعی شناخته شده ای چون خمس و زکات اشتباه می گیرند. در این مقاله، به بررسی دقیق این موضوع می پردازیم تا تصویری شفاف از عشریه، ریشه های آن و تفاوت های بنیادینش با واجبات مالی اسلام ارائه دهیم و نظر فقه امامیه را در این باره تبیین کنیم.
عشریه چیست؟ تعریف و پیشینه مختصر
واژه عشریه از ریشه عشر به معنای یک دهم گرفته شده و به پرداخت یک دهم از درآمد یا دارایی اشاره دارد. این مفهوم در طول تاریخ در جوامع و ادیان مختلف، با معانی و کاربردهای متفاوتی مطرح بوده است.
در نگاه اول، ممکن است این تصور پیش آید که عشر در اسلام نیز جایگاهی دارد. در صدر اسلام، گاهی واژه عشر در مواردی خاص و محدود به کار رفته است؛ از جمله به مالیات اراضی ای که در زمان فتوحات اسلامی به تصرف مسلمانان درمی آمد (معروف به خراج یا مقاسمه). این نوع عشر یک مالیات حکومتی بر تولید محصولات کشاورزی بود که توسط حاکم اسلامی و با شرایطی خاص از کشاورزان دریافت می شد. با این حال، باید تفاوت ماهوی این عشر تاریخی و محدود را با مفهوم عشریه رایج که ادعا می شود یک واجب مالی عام و جایگزین خمس و زکات است، به روشنی درک کرد. عشریه به معنای عام پرداخت یک دهم درآمد به عنوان یک وظیفه شرعی بر همه انواع درآمد، در متون اولیه و منابع معتبر اسلامی جایگاهی ندارد و به عنوان یک واجب مالی عمومی و فراگیر در اسلام مطرح نشده است.
ریشه های غیر اسلامی عشریه و مقایسه با ادیان دیگر
برای درک بهتر مفهوم عشریه، لازم است به ریشه های آن در ادیان دیگر بپردازیم. این مفهوم در گذشته در بسیاری از تمدن ها و ادیان وجود داشته و اغلب با اهداف مذهبی یا حکومتی جمع آوری می شده است.
عشریه در یهودیت
مفهوم تیث (Tithe) یا عشریه، بخش مهمی از قوانین مالی و مذهبی یهودیت در عهد عتیق بوده است. بر اساس تورات، یهودیان موظف بودند یک دهم از محصولات کشاورزی، دام ها و سایر درآمد خود را به معبد یا کاهنان و لاویان (خدمتگزاران معبد) بپردازند. هدف از این پرداخت، تأمین معاش کاهنان، حمایت از فقرا و حفظ نظام مذهبی بوده است. این وجوه برای مقاصد خاصی از جمله نگهداری معبد و ارائه خدمات مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت.
عشریه در مسیحیت
مفهوم عشریه به مسیحیت نیز راه یافته است. در انجیل متی (باب ۲۳، آیه ۲۳) آمده است که عیسی مسیح کاتبان و فریسیان ریاکار را به دلیل پرداخت عشریه از نعناع و زیره و غفلت از عدالت و رحمت نکوهش می کند. این نشان می دهد که پرداخت عشریه در زمان مسیح امری رایج بوده است. در طول تاریخ، کلیساها نیز برای تأمین هزینه های خود و انجام امور خیریه، از مؤمنان طلب عشریه می کردند. امروزه در بسیاری از فرقه های مسیحی، عشریه به صورت داوطلبانه و به عنوان کمک به کلیسا و امور خیریه پرداخت می شود.
نحوه ورود این مفهوم به برخی فرقه ها
برخی فرقه ها و مسلک ها، از جمله پاره ای از شاخه های تصوف، با الهام از این مفاهیم و احتمالاً با برداشت های خاص خود، پرداخت عشریه را در نظام مالی خود گنجانده اند. این فرقه ها ممکن است با توجیهات عرفانی یا ادعای نیابت از امام یا قطب، پیروان خود را به پرداخت یک دهم از درآمدشان به رهبران فرقه تشویق کنند. این اقتباس، در حالی که در ادیان پیشین ریشه دارد، در فقه اسلامی مورد تأیید مراجع شیعه نیست و با واجبات مالی اصلی اسلام تفاوت های اساسی دارد.
تبیین جایگاه خمس و زکات در فقه شیعه (مقایسه با عشریه)
فقه شیعه دو واجب مالی اصلی به نام های خمس و زکات را به رسمیت می شناسد که هر یک دارای شرایط، موارد تعلق و مصارف مشخصی هستند. این دو واجب بر خلاف عشریه، مستند به آیات صریح قرآن کریم و روایات متواتر از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) هستند.
الف) خمس
خمس به معنای یک پنجم است و از جمله واجبات مالی مهم در اسلام، به ویژه در فقه شیعه، محسوب می شود. آیات و روایات متعددی بر وجوب آن تأکید دارند.
تعریف و موارد تعلق خمس
خمس، یک پنجم از سود سالیانه کسب وکار و برخی موارد دیگر است که مکلف باید آن را پس از کسر هزینه های سالیانه زندگی، پرداخت کند. موارد هفت گانه تعلق خمس به شرح زیر است:
- ارباح مکاسب: سود و درآمد حاصل از کسب وکار و فعالیت های اقتصادی پس از کسر مخارج سالیانه.
- معدن: یک پنجم از هر آنچه از معادن استخراج می شود، در صورتی که به حد نصاب برسد.
- گنج: یک پنجم از گنجی که یافته می شود.
- غواصی: یک پنجم از جواهری که با غواصی از دریا استخراج می شود.
- مال حلال مخلوط به حرام: در صورتی که میزان حلال و حرام مشخص نباشد و صاحب مال حرام نیز معلوم نباشد، یک پنجم از کل مال.
- غنیمت جنگی: یک پنجم از غنایمی که در جنگ با کفار به دست می آید.
- زمین خریداری شده توسط کافر ذمی از مسلمان: یک پنجم از سودی که کافر ذمی از خرید زمین از مسلمان به دست می آورد.
به چه کسانی تعلق میگیرد (مصرف خمس)
خمس به دو سهم تقسیم می شود که هر یک مصارف خاص خود را دارند:
- سهم امام (ع): نیمی از خمس است که در عصر غیبت باید به مرجع تقلید جامع الشرایط یا با اجازه او به مصارف خاصی که از سوی امام (ع) تعیین شده (مانند نشر معارف دینی، تقویت حوزه های علمیه، و کمک به نیازمندان شیعه) برسد.
- سهم سادات: نیمی دیگر از خمس است که به سادات (فرزندان فاطمه زهرا سلام الله علیها) فقیر، یتیم یا در راه مانده تعلق می گیرد. این سهم برای تأمین معاش سادات نیازمند است، زیرا سادات از دریافت زکات محروم هستند.
اهمیت و ادله قرآنی و روایی خمس: خداوند در قرآن کریم می فرماید:
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ… (سوره انفال، آیه ۴۱)
این آیه به صراحت وجوب خمس را بیان کرده و مصارف آن را نیز مشخص می کند. روایات متعددی از ائمه اطهار (ع) نیز جزئیات احکام خمس و اهمیت آن را تبیین کرده اند.
ب) زکات
زکات نیز یکی دیگر از ارکان مالی اسلام و از واجبات مهمی است که در قرآن کریم در کنار نماز بارها ذکر شده است.
تعریف و موارد تعلق زکات
زکات، درصد معینی از نُه مورد خاص است که با شرایط ویژه ای بر مکلف واجب می شود. این موارد به شرح زیر هستند:
- طلا: اگر به حد نصاب ۲/۵ مثقال شرعی (۷/۵ مثقال معمولی) برسد و شرایط دیگر را دارا باشد.
- نقره: اگر به حد نصاب ۲/۵ مثقال شرعی (۱۰۵ مثقال معمولی) برسد و شرایط دیگر را دارا باشد.
- گندم
- جو
- خرما
- کشمش
- شتر
- گاو
- گوسفند
این چهار مورد غلات، در صورتی که به حد نصاب (۸۴۷ کیلوگرم) برسند و با آب باران، قنات یا چشمه آبیاری شده باشند، زکات به آنها تعلق می گیرد.
این سه مورد دام نیز با شرایط و نصاب های معین، مشمول زکات می شوند.
به چه کسانی تعلق میگیرد (مصرف زکات)
مصارف زکات هشت مورد است که در قرآن کریم مشخص شده است:
- فقرا: افرادی که هزینه سالیانه زندگی خود و عیالاتشان را ندارند.
- مساکین: افرادی که وضعیت معیشتی آنان از فقرا بدتر است.
- عاملین زکات: کارگزارانی که وظیفه جمع آوری و تقسیم زکات را بر عهده دارند.
- مُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُم: افرادی که برای جذب به اسلام یا تثبیت ایمانشان، زکات به آنها داده می شود.
- فی الرِّقاب: برای آزاد کردن بردگان و بنده از قید بندگی.
- غارمین: بدهکارانی که قادر به پرداخت بدهی خود نیستند.
- فی سبیل الله: در راه خدا، برای هر کار خیری که نفع عمومی داشته باشد (مانند ساخت مسجد، پل، بیمارستان و…).
- ابن السبیل: مسافری که در سفر بی بضاعت شده و پول کافی برای ادامه راه ندارد.
اهمیت و ادله قرآنی و روایی زکات: آیات فراوانی در قرآن کریم به وجوب زکات و اهمیت آن اشاره دارند؛ از جمله آیه ۶۰ سوره توبه که مصارف هشت گانه زکات را بیان می کند. روایات متعدد نیز بر این مهم تأکید کرده اند.
نتیجه گیری مقایسه ای
با توجه به توضیحات فوق، آشکار می شود که عشریه (به معنای یک دهم از هر درآمد و جایگزین خمس و زکات) با خمس و زکات تفاوت های بنیادینی دارد. خمس و زکات دارای مبانی شرعی مستحکم در قرآن و سنت هستند، موارد تعلق و مصارفشان به دقت تعیین شده و هدف از آنها تأمین عدالت اجتماعی، کمک به نیازمندان و تقویت بنیان های دینی است. در مقابل، عشریه به این معنا، فاقد پشتوانه شرعی معتبر در فقه امامیه است و به همین دلیل هیچ گاه جایگزین خمس و زکات نبوده و نخواهد بود.
عشریه در نگاه مراجع عظام تقلید (دیدگاه فقه امامیه)
مراجع عظام تقلید شیعه، با توجه به مبانی فقهی و اصول اجتهاد، همواره بر لزوم رعایت واجبات مالی شرعی و پرهیز از بدعت ها تأکید داشته اند. در مورد عشریه نیز فتوای غالب و مورد اجماع اکثریت قریب به اتفاق مراجع عظام تقلید بر عدم جواز و عدم کفایت آن از خمس و زکات است.
به طور خلاصه، نظرات مراجع عظام تقلید در خصوص عشریه را می توان در موارد زیر دسته بندی کرد:
- عدم ریشه اسلامی مستقل: مراجع به صراحت بیان کرده اند که عشریه به عنوان یک واجب مالی مستقل که جایگزین خمس و زکات شود، ریشه و مستند شرعی در قرآن و سنت پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) ندارد. برخی مراجع، تنها به مواردی چون عشر در مالیات اراضی یا برخی موارد زکات اشاره کرده اند که با مفهوم عشریه مورد بحث متفاوت است و ربطی به خمس ندارد.
- عدم کفایت از خمس و زکات: تأکید قاطع بر این است که پرداخت عشریه، ذمه مکلف را از خمس یا زکات بری نمی کند. حتی اگر کسی به نیت خمس یا زکات، عشریه پرداخت کند، همچنان خمس و زکات بر عهده او باقی است.
- بدعت و حرمت: برخی مراجع پرداخت عشریه به جای خمس یا زکات را بدعت و حرام دانسته اند، زیرا این عمل در فقه امامیه جایگاهی ندارد و می تواند منجر به تضییع حقوق شرعی و سوءاستفاده های مالی شود.
- لزوم رجوع به مجتهد: مراجع تأکید دارند که وجوهات شرعی، به ویژه سهم امام (ع) از خمس، باید به مجتهد جامع الشرایط یا با اجازه او به مصارف تعیین شده برسد. دریافت و مصرف وجوهات توسط افراد غیرمجتهد و فاقد شرایط شرعی، صحیح نیست.
به عنوان نمونه، فتاوای برخی از مراجع فقید و معاصر، که در ادامه از منابع معتبر نقل می شود، به وضوح این دیدگاه را تأیید می کند:
- آیت الله سید ابوالقاسم خوئی: عشریه از خمس کفایت نمی کند.
- آیت الله سید روح الله خمینی: در رساله های عملیه خود، تنها به خمس و زکات اشاره کرده و از عشریه سخنی به میان نیاورده اند.
- آیت الله سید علی سیستانی: عشریه که در تاریخ نقل می شود مالیاتی است که دولت های جائر می گرفتند و هیچ مالیاتی مجزی از خمس نیست.
- آیت الله ناصر مکارم شیرازی: عشریه دراویش ریشه اسلامی ندارد و عشریه تنها مربوط به زکات چهارگانه است به شرط اینکه با آب باران و قنات و مانند آن آبیاری شود.
- آیت الله حسین وحید خراسانی: عشریه به حسب قرآن مجید و سنت قطعیه ائمه معصومین علیهم السلام و اجماع فقهاء قدس الله اسرارهم به جای خمس محسوب نمی شود و از آن کافی نیست.
- آیت الله یوسف صانعی: عشریه بدعت است و حرام و گیرندگان او باید به جامعه معرفی شوند تا مردم فریب آنان را نخورند.
این فتاوا نشان می دهد که دیدگاه فقه امامیه درباره عشریه، کاملاً روشن و یکپارچه است و هیچ جایگاهی برای آن به عنوان یک واجب مالی مستقل در برابر خمس و زکات قائل نیست.
تحلیل عملکرد عشریه در برخی فرقه های صوفیه
برخی فرقه های صوفیه، از جمله شاخه هایی مانند گنابادیه، به رغم فتاوای صریح مراجع عظام تقلید، پرداخت عشریه را از پیروان خود مطالبه می کنند. این عمل، ریشه ای تاریخی در این فرقه ها دارد و به تدریج در نظام مالی آنها جا افتاده است.
شکل گیری و تاریخچه
همانطور که در محتوای رقیب نیز اشاره شده است، از زمان ملاسلطان گنابادی، این رویه در فرقه نعمت اللهی گنابادی مطرح شد که پیروان، ده یک از درآمد خود را به عنوان عشریه به رئیس فرقه بپردازند. توجیه این عمل این بوده که پرداخت عشریه، کفایت از خمس و زکات می کند. این دیدگاه، که پرداخت خمس را حتی بدعت می داند، به وضوح در تضاد با فقه امامیه است.
مصرف عشریه در این فرقه ها
در این فرقه ها، عشریه معمولاً مستقیماً به قطب یا رئیس فرقه یا نمایندگان او پرداخت می شود. این در حالی است که مصارف خمس در فقه شیعه به دو سهم امام (ع) و سهم سادات تقسیم شده و باید به مجتهد جامع الشرایط یا با اجازه او به سادات نیازمند برسد. شیوه مصرف عشریه در این فرقه ها، نه تنها مصارف شرعی خمس و زکات را رعایت نمی کند، بلکه به افراد غیرمجتهد و فاقد شرایط شرعی دریافت وجوهات شرعی پرداخت می شود. برخی از این فرقه ها حتی به پیروان خود توصیه می کنند که به غیر فقرای نعمت اللهی چیزی ندهند، که این خود مغایر با اصل کمک به همه نیازمندان در اسلام است.
ایرادات شرعی
عملکرد عشریه در این فرقه ها با ایرادات شرعی متعددی مواجه است:
- عدم رعایت مصارف خمس و زکات: این وجوهات به جای اینکه به سهم امام (ع) و سهم سادات یا مصارف هشت گانه زکات برسد، به حساب شخصی یا سازمانی رهبران فرقه واریز می شود.
- پرداخت به افراد غیرمجتهد: دریافت سهم امام (ع) و تصرف در آن از اختیارات مجتهد جامع الشرایط است، اما عشریه به افرادی پرداخت می شود که فاقد این صلاحیت شرعی هستند.
- ایجاد بدعت: ترویج عشریه به عنوان جایگزین خمس، یک بدعت آشکار در احکام مالی اسلام است که پیامدهای سوء شرعی دارد.
- انگیزه های مالی و سوءاستفاده های احتمالی: انتقاداتی وجود دارد که نشان می دهد جمع آوری عشریه می تواند انگیزه های مالی و سوءاستفاده های احتمالی را برای رهبران فرقه ها به دنبال داشته باشد. برخی پژوهشگران معتقدند که حجم بالای درآمد حاصل از عشریه، می تواند موجب وسوسه و دلبستگی به دنیا شود و از هدف اصلی واجبات مالی اسلامی دور کند.
نکته مهم این است که اگر فردی از یک مرجع تقلید می کند، باید در امور شرعی به فتوای مرجع خود عمل کند، نه به دستورات رهبران فرقه ها که از نظر فقهی جایگاه اجتهاد و تقلید ندارند.
آثار و پیامدهای شرعی پرداخت عشریه به جای خمس
تصمیم گیری اشتباه در مورد پرداخت وجوهات شرعی و جایگزینی عشریه به جای خمس یا زکات، عواقب و پیامدهای شرعی جدی برای مکلف در پی خواهد داشت. آگاهی از این پیامدها برای هر مسلمان ضروری است تا بتواند تکالیف شرعی خود را به درستی انجام دهد.
۱. عدم برائت ذمه
یکی از مهمترین پیامدها این است که پرداخت عشریه، ذمه مکلف را از خمس (یا زکات) بری نمی کند. به عبارت دیگر، با وجود پرداخت عشریه، شخص همچنان بدهکار خمس و زکات محسوب می شود و این وجوهات بر عهده او باقی است. این وضعیت می تواند تا پایان عمر ادامه یابد و حتی پس از مرگ، ادای این دیون شرعی از اموال شخص بر عهده ورثه او خواهد بود.
۲. بطلان برخی اعمال عبادی
عدم پرداخت خمس و زکات در موعد مقرر و به طریق شرعی، می تواند موجب بطلان برخی اعمال عبادی شود. به عنوان مثال:
- حج: اگر لباسی که در طواف واجب حج پوشیده می شود، یا پول قربانی یا سایر هزینه های مربوط به حج، متعلق خمس باشد و خمس آن پرداخت نشده باشد، حج باطل خواهد بود.
- نماز: اگر انسان با مالی که خمس آن پرداخت نشده، لباسی خریده و با آن نماز بخواند، یا در مکانی که با این پول تهیه شده نماز بخواند، نماز او باطل است (بر اساس فتوای برخی مراجع).
۳. عدم جواز تصرف در مال
پس از تعلق خمس یا زکات، تصرف در آن مال، بدون پرداخت یا اذن مجتهد، جایز نیست. استفاده از اموالی که خمس آنها پرداخت نشده، شبهه ناک است و ممکن است زندگی فرد را از برکت محروم کند. این موضوع نه تنها به خود فرد، بلکه به خانواده او نیز سرایت می کند، زیرا مصرف مالی که از لحاظ شرعی مشکل دارد، می تواند آثار وضعی بر زندگی داشته باشد.
۴. توصیه به جبران
برای افرادی که در گذشته به اشتباه عشریه پرداخت کرده اند و گمان می کردند که این عمل کفایت از خمس می کند، توصیه شرعی این است که هرچه سریع تر به مجتهد جامع الشرایط خود رجوع کرده و با راهنمایی ایشان، نسبت به ادای حقوق واجبه معوقه اقدام نمایند. این اقدام، راهی برای برائت ذمه و اصلاح اعمال گذشته است.
پرداخت عشریه، نه تنها ذمه مکلف را بری نمی کند، بلکه می تواند منجر به بطلان برخی اعمال عبادی مانند حج و عدم جواز تصرف در مال شود. جبران این اشتباه نیازمند رجوع به مرجع تقلید است.
نتیجه گیری: عشریه؛ بدعتی در مقابل واجبات الهی
با بررسی های انجام شده، به روشنی مشخص می شود که عشریه به معنای یک واجب مالی مستقل و جایگزین خمس و زکات، در فقه امامیه هیچ جایگاهی ندارد. این مفهوم، بر خلاف خمس و زکات که مستند به آیات صریح قرآن و روایات متواتر هستند، فاقد پشتوانه شرعی معتبر در اسلام است و از نظر اکثریت قریب به اتفاق مراجع عظام تقلید، بدعتی محسوب می شود.
ریشه های عشریه را می توان در ادیان گذشته مانند یهودیت و مسیحیت یافت که در آنجا به عنوان یک دهم از درآمد برای حمایت از نهادهای مذهبی یا کاهنان جمع آوری می شد. ورود این مفهوم به برخی فرقه های صوفیه، به ویژه از قرن سیزدهم هجری به بعد، با توجیهاتی صورت گرفته که با اصول و احکام فقهی شیعه در تضاد است. این فرقه ها با جمع آوری عشریه و صرف آن به حساب رهبران فرقه، نه تنها مصارف شرعی خمس و زکات را رعایت نمی کنند، بلکه پیروان خود را از ادای صحیح تکالیف مالی باز می دارند.
پیامدهای شرعی پرداخت عشریه به جای خمس، جدی و غیرقابل انکار است. عدم برائت ذمه، بطلان برخی اعمال عبادی مهم مانند حج و عدم جواز تصرف در مالی که خمس آن پرداخت نشده، از جمله این پیامدهاست. از این رو، بر هر مسلمان واجب است که در امور مالی و عبادی خود، تنها از فتاوای مراجع عظام تقلید که بر اساس مبانی محکم قرآنی و روایی اجتهاد می کنند، تبعیت کند و از هرگونه بدعت یا عمل خلاف شرع دوری جوید. کسب اطلاعات از منابع موثق و مراجع تقلید، بهترین راه برای رفع ابهامات و انجام صحیح تکالیف شرعی است.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "عشریه به چه کسانی تعلق می گیرد؟ راهنمای جامع و کامل" هستید؟ با کلیک بر روی قوانین حقوقی، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "عشریه به چه کسانی تعلق می گیرد؟ راهنمای جامع و کامل"، کلیک کنید.