آشنایی با مقبره مومنه خاتون در نخجوان

مقبره مومنه خاتون، نگین درخشان معماری اسلامی و یکی از برجسته ترین جاذبه های تاریخی در جمهوری خودمختار نخجوان است. این بنای ده ضلعی آجری با تزئینات بی نظیر کاشی کاری و کتیبه های کوفی، نمادی از شکوه سلسله اتابکان آذربایجان و میراثی ارزشمند از هنر شرق محسوب می شود که هر بازدیدکننده ای را به تحسین وا می دارد. این مقاله به صورت جامع به معرفی این شاهکار معماری می پردازد.

نخجوان، شهری با قدمتی دیرینه در جمهوری آذربایجان و مرکز جمهوری خودمختار نخجوان، همواره مهد تمدن ها و فرهنگ های غنی بوده است. این شهر که تاریخ تاسیس آن به حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد، در طول قرون، شاهد فراز و نشیب های بسیاری بوده و بناهای تاریخی متعددی را در دل خود جای داده است. در میان این گنجینه های کهن، مقبره مومنه خاتون با شکوه و عظمت خاص خود می درخشد. این بنای فاخر نه تنها یک اثر هنری بی بدیل است، بلکه داستان های پنهانی از زندگی یک بانوی قدرتمند و دورانی پر از تحولات را روایت می کند. اهمیت جهانی مقبره مومنه خاتون تا بدانجاست که در سال ۱۹۹۸ میلادی، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و جایگاه خود را به عنوان یک گنجینه فرهنگی و تاریخی جهانی تثبیت کرد. این مقاله تلاشی است برای گشودن دریچه ای به سوی این شاهکار معماری، از معرفی بانوی خفته در آن گرفته تا جزئیات دقیق معماری و راهنمای عملی برای بازدید.

مومنه خاتون که بود؟ بانویی قدرتمند در دربار اتابکان

برای درک اهمیت مقبره مومنه خاتون، لازم است ابتدا با شخصیتی که این بنا به افتخار او ساخته شده است، آشنا شویم. مومنه خاتون، همسر شمس الدین ایلدگز، بنیانگذار و فرمانروای قدرتمند سلسله اتابکان آذربایجان بود. اتابکان آذربایجان، سلسله ای ترک تبار بودند که در قرون ششم و هفتم هجری قمری (دوازدهم و سیزدهم میلادی) بر بخش هایی از ایران، اران و آذربایجان حکمرانی می کردند و نقش مهمی در تاریخ منطقه ایفا نمودند. ایلدگز به واسطه قدرت و نفوذ خود، به یکی از قدرتمندترین حکمرانان عصر خود تبدیل شد و با ازدواج های سیاسی، قلمرو خود را گسترش داد.

مومنه خاتون نه تنها همسر یک حکمران مقتدر، بلکه خود نیز بانویی با نفوذ و صاحب رأی در دربار اتابکان بود. او مادر محمد جهان پهلوان، جانشین ایلدگز بود که پس از پدر، قدرت را به دست گرفت و یکی از درخشان ترین دوره های حکومت اتابکان را رقم زد. نقش مومنه خاتون فراتر از یک همسر و مادر درباری بود؛ او به عنوان یک مشاور سیاسی مورد احترام قرار می گرفت و در تصمیم گیری های مهم دربار اتابکان نقش موثری داشت. مستندات تاریخی نشان می دهند که او چندین بار توانست با درایت و هوش خود، قصر را در برابر قیام ها و شورش های داخلی و خارجی حفاظت کند. این توانایی ها و نفوذ گسترده، او را به یکی از مهم ترین زنان تاریخ اتابکان آذربایجان تبدیل کرده است.

برخی منابع و روایات نیز به این موضوع اشاره دارند که علاوه بر مومنه خاتون، جسد عروس او، یعنی زاهده خاتون، نیز ممکن است در این مقبره دفن شده باشد. زاهده خاتون نیز بانویی خردمند و باهوش در دربار به شمار می رفت و از عزیزترین زنان شاه محسوب می شد. این گمانه زنی ها بر اهمیت این مقبره به عنوان آرامگاه زنان بانفوذ و مورد احترام دربار اتابکان می افزاید و داستان های بیشتری را به لایه های تاریخی این بنا اضافه می کند. با این تفاسیر، مقبره مومنه خاتون تنها یک بنای یادبود نیست، بلکه نمادی از قدرت، نفوذ و جایگاه والای زنان در تاریخ این سرزمین است.

تاریخچه شکوهمند مقبره مومنه خاتون: از شکوه ساخت تا مرمت معاصر

تاریخچه مقبره مومنه خاتون به همان اندازه معماری آن شگفت انگیز و پرفراز و نشیب است. این بنا در دوره اوج قدرت سلسله اتابکان آذربایجان و به دست یکی از نوابغ معماری زمان خود ساخته شد.

دستور ساخت و معمار برجسته

ساخت مقبره مومنه خاتون در سال های ۱۱۸۶ تا ۱۱۸۷ میلادی (مصادف با سال های ۵۸۲ تا ۵۸۳ هجری قمری) و به دستور اتابک محمد جهان پهلوان، پسر مومنه خاتون، آغاز شد. این اقدام به پاس احترام و گرامی داشت یاد مادر مقتدرش صورت گرفت و نشان از جایگاه ویژه ای است که مومنه خاتون در قلب و ذهن پسرش و همچنین دربار اتابکان داشت. لوح توصیفی بالای ورودی مقبره که به خط کوفی نگاشته شده، به صراحت تاریخ اتمام ساخت آن را مشخص می کند.

معمار این شاهکار بی بدیل، کسی جز عجمی بن ابوبکر نخجوانی (معروف به عجمی نخجوانی) نبود. عجمی نخجوانی یکی از بزرگترین معماران و مهندسان قرون وسطی در منطقه قفقاز بود که سبک خاصی از معماری را در نخجوان پایه گذاری کرد که امروزه به «سبک معماری نخجوانی» شهرت دارد. این سبک با ویژگی هایی چون استفاده هنرمندانه از آجر، کاشی های فیروزه ای و آبی رنگ، و نقوش هندسی پیچیده متمایز می شود. آثار او نه تنها از نظر زیبایی شناسی، بلکه از لحاظ مهندسی و دوام نیز بسیار برجسته بودند. مقبره مومنه خاتون بی شک اوج هنر و مهارت این معمار نامدار است.

عجمی نخجوانی علاوه بر مقبره مومنه خاتون، آثار برجسته دیگری نیز در نخجوان خلق کرده است که از مهم ترین آن ها می توان به مقبره یوسف ابن کثیر اشاره کرد. این مقبره که حدود دو دهه پیش از مقبره مومنه خاتون ساخته شده (۱۱۶۲ میلادی)، نیز از ویژگی های سبک نخجوانی بهره می برد و شباهت هایی در فرم کلی و استفاده از تزئینات آجری با مقبره مومنه خاتون دارد، اما مقبره مومنه خاتون از لحاظ ابعاد، تزئینات و پیچیدگی های طراحی، اثری بسیار شاخص تر و توسعه یافته تر به شمار می رود. این دو بنا در کنار هم، گواه قدرت و نبوغ عجمی نخجوانی در خلق سازه های ماندگار هستند.

وضعیت اولیه و سرنوشت بنا در گذر زمان

مقبره مومنه خاتون در زمان ساخت، تنها یک برج نبوده، بلکه بخشی از یک مجموعه مذهبی و آموزشی بزرگ تر به شمار می رفته است. تصاویر و توصیفات از قرن نوزدهم نشان می دهند که در کنار این مقبره، یک مدرسه بزرگ و دو گلدسته (مناره) نیز وجود داشته است. این گلدسته ها و مدرسه، ورودی و فضایی مقدس را در مقابل برج مقبره ایجاد می کرده اند و به شکوه و عظمت این مجموعه می افزوده اند. متاسفانه با گذشت زمان و تحت تاثیر عوامل طبیعی و انسانی، بخش هایی از این مجموعه، به ویژه مدرسه و گلدسته ها، تخریب شده و تنها برج اصلی مقبره باقی مانده است. این تخریب ها، نگرانی های زیادی را در میان مسئولان و دوستداران میراث فرهنگی ایجاد کرد.

با درک اهمیت تاریخی و فرهنگی این بنا، در سال های پایانی قرن بیستم، تلاش های گسترده ای برای مرمت و بازسازی مقبره مومنه خاتون آغاز شد. بین سال های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ میلادی، با حمایت بانک جهانی و همکاری متخصصان بین المللی، پروژه مرمت جامعی بر روی این مقبره صورت گرفت. این بازسازی ها با هدف حفظ اصالت بنا و ترمیم آسیب ها، به گونه ای انجام شد که شکوه اولیه آن تا حد زیادی بازیابی شود و برای نسل های آینده نیز پابرجا بماند. این اقدام نشان دهنده تعهد جمهوری آذربایجان به حفظ میراث فرهنگی و تاریخی خود است.

مقبره مومنه خاتون، نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه نمادی از هنر غنی اسلامی و پیوند ناگسستنی تاریخ و معماری در منطقه قفقاز است. درج تصویر این بنا بر روی اسکناس های ۵۰ مناتی آذربایجان (در سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۶)، خود گواه دیگری بر اهمیت ملی و جایگاه ویژه آن در هویت فرهنگی این کشور است.

معماری شگفت انگیز مقبره مومنه خاتون: اوج هنر و مهندسی اسلامی

معماری مقبره مومنه خاتون، نقطه اوج هنر و مهندسی در سبک نخجوانی است و نمونه ای درخشان از تلفیق دقت مهندسی با ظرافت هنری به شمار می رود. این بنا، هر بیننده ای را با جزئیات پیچیده و هماهنگی کم نظیر خود شگفت زده می کند.

ویژگی های سبک معماری نخجوانی

سبک معماری نخجوانی، که عجمی نخجوانی از پیشگامان آن بود، ویژگی های متمایزی دارد که آن را از دیگر مکاتب معماری اسلامی متمایز می کند. در این سبک، آجر به عنوان مصالح اصلی ساخت و ساز، نقش محوری دارد. استفاده هنرمندانه از آجر در ایجاد الگوها، برجستگی ها و فرورفتگی ها، بافتی خاص به نمای بنا می بخشد. یکی دیگر از مشخصه های بارز این سبک، بهره گیری گسترده از کاشی های رنگی، به ویژه کاشی های فیروزه ای و آبی، برای تزئینات است. این کاشی ها در کنار آجرهای قرمز، کنتراست رنگی زیبایی ایجاد می کنند و جلوه ای چشم نواز به بنا می دهند. نقوش هندسی پیچیده، کتیبه های کوفی و مقرنس کاری های ماهرانه نیز از دیگر اجزای جدایی ناپذیر این سبک هستند که در مقبره مومنه خاتون به کمال خود رسیده اند.

ساختار کلی و بخش های اصلی

مقبره مومنه خاتون از بیرون به شکل یک ده ضلعی آجری با عظمت خودنمایی می کند، اما در فضای داخلی، با یک حجره تدفین دایره ای شکل مواجه می شویم. این تفاوت در فرم خارجی و داخلی، نشان از دانش مهندسی بالای معمار و توانایی او در خلق فضاهای پیچیده است. ارتفاع فعلی مقبره به ۲۵ متر می رسد، در حالی که گفته می شود ارتفاع اولیه آن به همراه گلدسته ها و گنبد مخروطی شکل به ۳۴ متر می رسیده است. این بنا بر روی یک دخمه (سردابه) زیرین ساخته شده که تمام آن را آجر تشکیل داده است. این دخمه، خود دارای سقفی گنبدی و طاق های آجری جالبی است که بر روی پایه های آجری استوار شده اند و فضایی مرموز و مقدس را برای تدفین فراهم می کنند.

ورودی اصلی مقبره در سمت شرق بنا قرار گرفته و در بالای آن یک پنجره کوچک تعبیه شده است که نور را به فضای داخلی هدایت می کند. زیر ورودی اصلی، راهی به دخمه زیرین باز می شود. در دیوار آجری محکم که رو به طرف غرب قرار دارد، دو پنجره کوچک دیگر و یک پنجره چاشنی دار در بالای ورودی اصلی وجود دارند که به نورپردازی طبیعی و تهویه بنا کمک می کنند. تمامی این عناصر با دقت و تناسبات هنری خاصی طراحی شده اند تا هم کارکردی باشند و هم زیبایی بصری بنا را دوچندان کنند.

جزئیات تزئینات و کتیبه ها

تزئینات مقبره مومنه خاتون از بی نظیرترین نمونه های هنر اسلامی به شمار می رود. نمای بیرونی بنا با استفاده هنرمندانه از آجر و کاشی های فیروزه ای و آبی رنگ مزین شده است. نقوش هندسی پیچیده ای از مثلث ها و مستطیل ها، به گونه ای در کنار هم قرار گرفته اند که حروف را تشکیل می دهند و کتیبه های زیبای کوفی آبی رنگ در تمام اضلاع بنا را در بر می گیرند. این کتیبه ها حاوی آیاتی از قرآن کریم، نام معمار (عجمی بن ابوبکر نخجوانی) و تاریخ ساخت بنا هستند و علاوه بر ارزش هنری، اطلاعات تاریخی مهمی را نیز ارائه می دهند. دقت در اجرای این نقوش و ترکیب رنگی خیره کننده آجر و کاشی، فضایی روحانی و باشکوه به بنا می بخشد.

در بخش بالای بنا، مقرنس کاری های ماهرانه ای دیده می شود که به ظرافت خاصی اجرا شده اند. مقرنس ها، با فرم های هندسی سه بعدی خود، جلوه ای از عمق و پیچیدگی به قسمت فوقانی مقبره می بخشند و به عنوان یکی از عناصر شاخص معماری اسلامی، زیبایی بنا را تکمیل می کنند. معماران این بنا به گونه ای عمل کرده اند که همه اقشار جامعه، از اهل علم و هنر گرفته تا مردم عادی، از دیدن آن لذت ببرند و عظمت آن را درک کنند. هر ضلع از آرامگاه با تزئینات و نوشته های متفاوتی مزین شده است، اما در یکی از اضلاع، این تزئینات به صورت تکراری دیده می شوند که برخی معتقدند این قسمت به عنوان یک خروجی در نظر گرفته شده بود یا نشان دهنده تکمیل مرحله ای از کار است.

فلسفه طراحی و شباهت های معماری

عجمی نخجوانی در طراحی مقبره مومنه خاتون، نه تنها به زیبایی شناسی و تناسبات هنری توجه ویژه ای داشته، بلکه جنبه های کاربردی و فلسفی را نیز مد نظر قرار داده است. بخش هایی از قسمت های بالای مقبره، ساختاری شبیه به مدارس و مساجد قدیمی را تداعی می کند، اگرچه بسیاری از این بخش ها با گذشت زمان تخریب شده اند. با این وجود، رگه هایی از نوع معماری مدارس و مکتب ها در آن همچنان قابل مشاهده است که نشان می دهد این مقبره، تنها یک آرامگاه نبوده و ممکن است کاربری های مذهبی و آموزشی دیگری نیز داشته است.

در بخش ورودی اصلی، یک طاق چشم نواز با تزئینات ظریف و زیبا به همراه دو پنجره کوچک در دیوار تعبیه شده است. کتیبه موجود در این بخش، نام هنرمند این طاق و زمان حکاکی تزئینات را به وضوح نمایش می دهد. این جزئیات دقیق، نشان دهنده اهمیت ثبت و مستندسازی در آن دوران است و به پژوهشگران امروز کمک می کند تا لایه های مختلف تاریخ و هنر این بنا را بهتر بشناسند. در مجموع، مقبره مومنه خاتون ترکیبی منحصربه فرد از هنر آجرکاری، کاشی کاری، خطاطی و مهندسی سازه است که آن را به یکی از شاهکارهای بی بدیل معماری اسلامی تبدیل کرده است.

راهنمای عملی برای بازدید از مقبره مومنه خاتون: برنامه ریزی یک سفر خاطره انگیز

بازدید از مقبره مومنه خاتون، تجربه ای فراموش نشدنی برای علاقه مندان به تاریخ، معماری و فرهنگ است. برای برنامه ریزی بهتر سفرتان به این نقطه تاریخی، اطلاعات کاربردی زیر می تواند مفید باشد.

آدرس و راه های دسترسی

مقبره مومنه خاتون در شهر نخجوان، خیابان آذربایجان (Azerbaijan St)، تقاطع خیابان نظامی گنجوی (Nizami Ganjavi Rd) واقع شده است. این مکان به دلیل اهمیت و شناخته شده بودن، به راحتی قابل دسترسی است.

برای دسترسی به این جاذبه می توانید از وسایل حمل و نقل عمومی شهر نخجوان استفاده کنید:

• اتوبوس: نزدیک ترین ایستگاه اتوبوس به مقبره مومنه خاتون، حدود ۲ کیلومتر با آن فاصله دارد. این ایستگاه با نام Naxçıvan Avtovağzalı (پایانه اتوبوس رانی نخجوان) شناخته می شود. پس از پیاده شدن در این ایستگاه، می توانید با تاکسی یا پیاده روی کوتاه به مقبره برسید.
• تاکسی: تاکسی ها در نخجوان به راحتی در دسترس هستند و می توانید از هر نقطه شهر برای رسیدن به مقبره استفاده کنید. کافی است نام مقبره مومنه خاتون را ذکر کنید.
• وسیله نقلیه شخصی: اگر با وسیله نقلیه شخصی سفر می کنید، می توانید از اپلیکیشن های مسیریاب مانند گوگل مپ برای یافتن مسیر دقیق استفاده کنید. پارکینگ مناسبی نیز در اطراف بنا وجود دارد.

بهترین زمان بازدید و نکات کاربردی

انتخاب زمان مناسب برای بازدید از مقبره مومنه خاتون می تواند تجربه شما را بهبود بخشد:

• فصول مناسب: بهترین فصول برای سفر به نخجوان و بازدید از این بنا، بهار (فروردین تا خرداد) و پاییز (مهر تا آبان) است. در این فصول، آب و هوا معتدل و دلپذیر بوده و برای گشت و گذار در فضای باز و عکاسی بسیار مناسب است. تابستان ها ممکن است هوا گرم و زمستان ها بسیار سرد و برفی باشد.
• مدت زمان پیشنهادی برای بازدید: برای بازدید کامل از مقبره و محوطه اطراف آن، حداقل ۱ تا ۲ ساعت زمان لازم است. این مدت زمان به شما امکان می دهد تا جزئیات معماری را با دقت بررسی کنید، کتیبه ها را بخوانید و در فضای آرام اطراف بنا قدم بزنید.
• امکانات اطراف: محوطه اطراف مقبره مومنه خاتون فضای باز و دلنشینی دارد که برای پیک نیک و استراحت بسیار مناسب است. می توانید از فضای سبز اطراف برای استراحت و لذت بردن از محیط استفاده کنید.

با رعایت این نکات، بازدید از مقبره مومنه خاتون می تواند به یکی از خاطره انگیزترین بخش های سفر شما به نخجوان تبدیل شود.

جاذبه های دیدنی اطراف مقبره مومنه خاتون: تکمیل کننده سفر به نخجوان

بازدید از مقبره مومنه خاتون می تواند نقطه شروعی برای گشت و گذار در دیگر نقاط دیدنی شهر نخجوان باشد. در نزدیکی این بنا، چندین جاذبه دیگر نیز وجود دارند که می توانید آن ها را در برنامه سفر خود بگنجانید و تجربه کاملی از تاریخ و فرهنگ این شهر به دست آورید.

موزه ها و بناهای نزدیک

در فاصله کوتاهی از مقبره مومنه خاتون، چندین مرکز فرهنگی و تاریخی دیگر واقع شده اند:

• موزه فرش نخجوان (The Museum of Carpets): این موزه که در فاصله حدود ۳۵۰ متری مقبره مومنه خاتون قرار دارد، مجموعه ای ارزشمند از قالی ها و فرش های نفیس آذربایجانی را به نمایش می گذارد. بازدید از این موزه به شما فرصت می دهد تا با هنر دیرینه قالی بافی در منطقه نخجوان آشنا شوید و از طرح ها و رنگ های بی نظیر فرش های دستباف لذت ببرید.
• موزه در فضای باز (The Museum under Open Air): در فاصله حدود ۲۸۰ متری از مقبره مومنه خاتون، این موزه قرار گرفته است. موزه در فضای باز نخجوان شامل مجموعه ای از مجسمه های سنگی باستانی است که از دوره های مختلف تاریخی به دست آمده اند. این مجسمه ها، از جمله قوچ های سنگی و سنگ نوشته های کهن، بینش خوبی از فرهنگ و هنر گذشته منطقه ارائه می دهند. متاسفانه ممکن است برخی از این مجسمه ها فاقد تابلوهای راهنما باشند، اما با این حال ارزش بازدید را دارند.
• استادیوم آراز (Araz Stadionu): اگرچه استادیوم آراز یک جاذبه توریستی تاریخی نیست، اما با فاصله حدود ۲.۱ کیلومتری از مقبره مومنه خاتون قرار دارد و ممکن است برای علاقه مندان به ورزش قابل توجه باشد.

دیگر نقاط دیدنی نخجوان

علاوه بر جاذبه های نزدیک به مقبره مومنه خاتون، نخجوان دارای نقاط دیدنی دیگری نیز هست که هر کدام به نوعی بخشی از غنای تاریخی و فرهنگی این سرزمین را به نمایش می گذارند. پیشنهاد می شود در سفر به نخجوان، بازدید از این اماکن را نیز در نظر بگیرید:

• آرامگاه نوح پیامبر: مکانی مقدس و باستانی که طبق روایات محلی، محل دفن حضرت نوح (ع) است و از اهمیت مذهبی و تاریخی بالایی برخوردار است.
• کاخ خان: اقامتگاه تابستانی خان های نخجوان که با معماری زیبا و باغ های دلنشین خود، نمادی از سبک زندگی اشرافی در گذشته است.
• غار اصحاب کهف: یکی از مهم ترین جاذبه های مذهبی و طبیعی نخجوان که در نزدیکی شهر قرار دارد و با داستان قرآنی اصحاب کهف مرتبط است.
• قلعه آلینجا: بقایای یک قلعه باستانی و عظیم که بر روی یک کوه واقع شده و منظره ای چشم نواز از اطراف را به نمایش می گذارد. این قلعه در طول تاریخ به دلیل موقعیت استراتژیک خود، بارها مورد حمله و تصرف قرار گرفته است.

با بازدید از این اماکن، می توانید تجربه ای جامع و کامل از سفر به نخجوان، این شهر کهن و پرجاذبه، کسب کنید و با لایه های مختلف تاریخ و فرهنگ آن آشنا شوید.

نتیجه گیری: شاهکار معماری در قلب نخجوان

مقبره مومنه خاتون در نخجوان، بیش از یک بنای تاریخی صرف است؛ این شاهکار معماری، نمادی از اوج هنر، مهندسی و فرهنگ در دوران اتابکان آذربایجان به شمار می رود. از همان لحظه نخست که نگاه به کالبد ده ضلعی آجری و کاشی کاری های فیروزه ای آن می افتد، می توان عظمت و شکوه گذشته را در آن حس کرد. این بنا، یادآور نبوغ معمارانی همچون عجمی بن ابوبکر نخجوانی است که با درک عمیق از مصالح و هنر، آثاری جاودانه را خلق کردند که همچنان پس از قرن ها، الهام بخش و شگفت انگیز باقی مانده اند.

اهمیت مقبره مومنه خاتون تنها به ابعاد تاریخی و معماری آن محدود نمی شود، بلکه این بنا بیانگر نقش و جایگاه زنان قدرتمند در دربارها و حکمرانی های گذشته نیز هست. داستان مومنه خاتون، بانویی با نفوذ و مشاور سیاسی، به این بنا ابعادی انسانی و عمیق می بخشد. ثبت این مقبره در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز مهر تاییدی بر ارزش های بی بدیل آن است و آن را به یکی از مهم ترین سایت های میراث فرهنگی در جهان تبدیل کرده است.

بازدید از مقبره مومنه خاتون نه تنها فرصتی برای تحسین یک شاهکار معماری است، بلکه دریچه ای به سوی گذشته ای پر افتخار و غنی از فرهنگ و تمدن منطقه قفقاز می گشاید. این سفر، بینشی عمیق تر از تعاملات فرهنگی، پیشرفت های هنری و سبک زندگی مردم در قرون میانی را به ارمغان می آورد. این بنا، گنجینه ای ارزشمند است که داستان ها و اسرار قرون را در دل خود حفظ کرده و برای نسل های آینده نیز به یادگار خواهد ماند.

لذا، اگر به دنبال مقصدی هستید که تاریخ، هنر و فرهنگ را در هم آمیخته باشد، سفر به نخجوان و بازدید از مقبره مومنه خاتون را در برنامه خود بگنجانید. این تجربه، بی شک لحظاتی فراموش نشدنی و پربار را برای شما رقم خواهد زد.