آشنایی با مسجد جامع بروجرد

مسجد جامع بروجرد، یکی از کهن ترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی غرب ایران است که تاریخ غنی و معماری چشم نواز خود را از قرون اولیه اسلامی تا به امروز حفظ کرده است. این اثر که نگین باستانی شهر بروجرد و استان لرستان به شمار می رود، تلفیقی بی نظیر از هنر معماری ساسانی و اسلامی را به نمایش می گذارد و هر بازدیدکننده ای را به تحسین وا می دارد.

شهر بروجرد، در دل استان لرستان و دامنه رشته کوه های زاگرس، با طبیعتی سرسبز و آب وهوایی دلپذیر، از دیرباز مهد فرهنگ و تمدن بوده است. این شهر تاریخی، علاوه بر جاذبه های طبیعی خیره کننده، گنجینه ای از آثار باستانی و معماری را در خود جای داده که هر یک حکایت از دوران های پرفراز و نشیب این سرزمین دارند. در میان این آثار ارزشمند، مسجد جامع بروجرد با قدمتی نزدیک به دوازده قرن، برجسته ترین نماد تاریخ و هویت این دیار محسوب می شود.

این مقاله به منظور معرفی جامع و دقیق این شاهکار معماری ایرانی-اسلامی تدوین شده است. در ادامه، سفری به عمق تاریخ و هنر خواهیم داشت و از جزئیات شکل گیری این مسجد باشکوه، تحولات آن در گذر زمان، شگفتی های معماری، عناصر هنری به کار رفته و نکات کاربردی برای بازدید سخن خواهیم گفت. هدف این است که خواننده، چه یک گردشگر مشتاق، چه علاقه مند به تاریخ و معماری، و چه پژوهشگری دقیق، تمامی اطلاعات مورد نیاز خود را در این متن بیابد.

تاریخچه پرفراز و نشیب: روایت ۱۲ قرن زندگی مسجد جامع بروجرد

مسجد جامع بروجرد نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه سندی زنده از تاریخ بلند ایران است. پیشینه این بنا به قرون اولیه اسلامی بازمی گردد، اما ریشه های آن در اعماق دوران باستان، یعنی عصر ساسانیان، نفوذ کرده است. این ترکیب عمیق تاریخی، مسجد جامع بروجرد را به یکی از منحصر به فردترین بناهای تاریخی ایران تبدیل کرده است.

از آتشکده ای باستانی تا نخستین مسجد غرب ایران

شواهد باستان شناسی و مستندات تاریخی نشان می دهند که هسته اولیه مسجد جامع بروجرد بر روی یک آتشکده بزرگ ساسانی بنا شده است. پس از ورود اسلام به ایران، در بسیاری از شهرها، بناهای مذهبی زرتشتیان یا ویرانه های آن ها به مساجد تبدیل شدند. این اقدام، یک روش هوشمندانه برای استفاده از سازه های مستحکم موجود و همچنین نمایش پیروزی آیین جدید بود. گنبدخانه فعلی مسجد، که قدیمی ترین بخش آن به شمار می رود، با معماری مشابه چارطاق های ساسانی، گواهی بر این مدعاست. چهارطاق ها، بناهایی مربعی شکل با چهار پایه و چهار طاق بودند که در دوران ساسانی برای نیایشگاه ها، کاخ ها و سایر بناهای مهم استفاده می شدند.

بنای اولیه مسجد جامع بروجرد، بین سال های ۱۵۰ تا ۲۲۶ هجری قمری و در زمان حکومت ابودلف (قاسم بن عجلی)، یکی از حکمرانان مقتدر عباسی بر غرب ایران، آغاز شد. طبق برخی روایات، حموله بن علی بروجردی، وزیر ابودلف، در ساخت این مسجد نقش کلیدی داشته است. این تاریخ، مسجد جامع بروجرد را به یکی از نخستین مساجد ساخته شده در فلات ایران و به طور مشخص، در منطقه غرب کشور تبدیل می کند.

تحولات و بازسازی ها در گذر اعصار

دوازده قرن حیات، بی شک با فراز و نشیب های بسیاری همراه بوده است. مسجد جامع بروجرد در طول تاریخ طولانی خود، بارها مورد آسیب قرار گرفته و در دوره های مختلف، بازسازی و توسعه یافته است. این بازسازی ها، لایه های متنوعی از سبک های معماری و هنری را بر پیکر این بنا نشانده اند که هر یک فصلی از تاریخ را روایت می کنند. دوره های سلجوقی، صفوی و قاجار، از مهم ترین دوران های رونق و بازسازی این مسجد بوده اند.

• دوره سلجوقی: این دوره را می توان دوران رونق و آبادانی مسجد دانست. محوطه سازی و تزئیناتی به مسجد افزوده شد که از جمله آن ها می توان به آجرکاری های زیبا اشاره کرد.
• دوره صفوی: کتیبه های متعددی در مسجد، از جمله فرمان شاه عباس دوم صفوی بر بالای ورودی غربی (مورخ به ۱۰۲۲ هجری قمری) و تاریخ ۱۰۶۹ هجری قمری بر منبر گنبدخانه، از بازسازی ها و الحاقات این دوره حکایت دارند.
• دوره قاجار: در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، تقی خان رازانی بروجردی، حاکم وقت بروجرد، ایوان و مناره های طرفین آن را احداث و به گنبدخانه ملحق کرد. همچنین، بخش های دیگری از مسجد توسط حاج سلیمان کاشی ساخته و مرمت شد.

کتیبه ها و فرمان های تاریخی، مهم ترین اسناد برای ردیابی سیر تحولات این بنا هستند. مثلاً، دربی که اکنون در محل اتصال شبستان غربی به گنبدخانه قرار دارد، تاریخ ۱۰۹۲ قمری را نشان می دهد.

اسرار نهفته در خاک: یافته های باستان شناسی

کاوش های باستان شناسی در مسجد جامع بروجرد، پرده از رازهای نهفته در دل خاک برداشته و اطلاعات ارزشمندی درباره قدمت و سیر تحولات این بنا ارائه کرده اند. این یافته ها، نه تنها قدمت اولیه مسجد را تأیید می کنند، بلکه شواهدی از فعالیت های ساختمانی مستمر در طول قرون را به دست می دهند.

• سکه های نقره: کشف چهار سکه نقره با تاریخ های ۸۵۱ و ۸۵۳ هجری قمری در شبستان غربی، این فرضیه را تقویت می کند که شبستان ها در نیمه دوم قرن نهم هجری قمری ساخته شده اند. همچنین، کشف سکه ای با تاریخ ۱۱۲۴ هجری قمری، به اقدامات مرمتی اوایل قرن دوازدهم اشاره دارد.
• سفالینه ها: سفالینه های یافت شده، از قرن سوم تا قرن یازدهم هجری قمری، نشان دهنده استمرار فعالیت های ساختمانی، تعمیر و بازسازی بنا در طول این دوران است.
• دخمه قدیمی و کوزه های شکسته: طی ریزش کف مسجد در سال های قبل، دخمه ای قدیمی کشف شد که در آن کوزه های شکسته مربوط به قرون دوم تا ششم هجری قمری یافت شد. این کشفیات، اهمیت باستان شناسی این محل را دوچندان می کند و به درک بهتر از لایه های تاریخی زیرین بنا کمک می کند.

لایه های شناسایی شده در عمق ۲۳۰ سانتی متری کف فعلی گنبدخانه نیز، وجود بنایی از قرون اولیه هجری قمری را تأیید می کند که بعدها با احداث ستون های آجری و طاق ها و تویزه های خشتی، کف گنبدخانه را تا سطح فعلی آن بالا آورده اند.

باورها و داستان های محلی پیرامون مسجد

مانند بسیاری از بناهای کهن و مقدس، مسجد جامع بروجرد نیز در طول تاریخ با باورها و داستان های محلی درهم آمیخته است. یکی از این روایت ها که در میان اهالی بروجرد رایج است، سفر امام حسن مجتبی (ع)، دومین امام شیعیان، به بروجرد و سخنرانی ایشان بر بالای منبر این مسجد است. هرچند که با توجه به تاریخ ساخت منبر و نبود اسناد تاریخی معتبر، این روایت از نظر تاریخی قابل تأیید نیست، اما نشان دهنده عمق ارادت مردم و جایگاه معنوی این مسجد در باورهای محلی است. این داستان ها، جزئی جدایی ناپذیر از هویت فرهنگی و اجتماعی مسجد جامع بروجرد هستند و به آن حال و هوایی خاص می بخشند.

گشت و گذار در شاهکار معماری مسجد جامع بروجرد

معماری مسجد جامع بروجرد، تلفیقی بی نظیر از سبک های ساسانی و اسلامی است که آن را به یکی از شاهکارهای معماری ایران تبدیل کرده است. این بنا با دقت و ظرافت خاصی طراحی شده و هر جزء آن، روایتگر بخشی از هنر و تاریخ این سرزمین است.

ساختار کلی: تلفیق هوشمندانه هنر ساسانی و اسلامی

مسجد جامع بروجرد از نوع مساجد تک ایوانی با حیاط مرکزی است که این سبک معماری در ایران رواج داشته است. آنچه این مسجد را متمایز می کند، حضور پررنگ ویژگی های معماری ساسانی در کنار عناصر اسلامی است. گنبدخانه قدیمی ترین بخش بنا، به دلیل شباهت به چارطاق های ساسانی، نمادی از این پیوند عمیق است. این تلفیق هوشمندانه، نه تنها از نظر بصری جذاب است، بلکه نشان دهنده پیوستگی فرهنگی و هنری ایران در گذار از دوران باستان به دوران اسلامی است.

بنای کلی مسجد شامل یک حیاط مرکزی وسیع است که از طریق دو درب ورودی (شرقی و غربی) به آن راه می یابد. در ضلع جنوبی حیاط، گنبدخانه و ایوان اصلی قرار دارند و در ضلع شمالی نیز شبستان شمالی واقع شده است. این ساختار، فضایی متعادل و دلنشین برای عبادت و تأمل فراهم می آورد.

گنبدخانه: قلب تپنده و کهن ترین بخش مسجد

گنبدخانه، بی شک مهم ترین و کهن ترین بخش مسجد جامع بروجرد است. این قسمت، در ضلع جنوبی حیاط مرکزی قرار گرفته و به دلیل معماری خاص خود، به چارطاق های دوران ساسانی شباهت دارد. ابعاد قسمت میانی گنبدخانه حدود ۱۰ در ۱۰ متر و دو بخش کناری ۱۰ در ۲۰ متر است. این بخش که بر روی پایه های سنگی مستحکم بنا شده، عمق تاریخی مسجد را به بهترین نحو نمایش می دهد.

دیوارهای گنبدخانه از سنگ سیاه مورق و سنگ لاشه با ملات آهک پوشیده شده اند که استحکام و پایداری این بخش را در طول قرون تضمین کرده است. ارتفاع گنبدخانه از سطح زمین حدود ۲۰ متر است که عظمت خاصی به این قسمت می بخشد. در قلب گنبدخانه، محراب گچ بری شده ای با کتیبه ای به خط کوفی قرار دارد که از نظر هنری و تاریخی بسیار ارزشمند است. نام بانی گنبد، ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید، نیز بر کتیبه ای به خط کوفی حک شده است.

ایوان ها، شبستان ها و صحن های مسجد

مسجد جامع بروجرد علاوه بر گنبدخانه، دارای ایوان ها، شبستان ها و صحن هایی است که هر یک کارکرد و زیبایی خاص خود را دارند:

• ایوان جنوبی و گلدسته ها: این ایوان که در کنار گنبدخانه قرار دارد، از قدیمی ترین بخش های مسجد است. گلدسته های زیبای آن در دوره قاجار به مجموعه اضافه شده اند که نمایی باشکوه به ایوان بخشیده اند.
• شبستان شمالی: این شبستان که در ضلع شمالی حیاط واقع شده، نسبت به سایر بخش ها ارتفاع کمتری دارد و در فصول گرم سال، فضایی خنک و دلپذیر را برای عبادت کنندگان فراهم می کند. ساخت این شبستان را به قرن چهارم هجری قمری نسبت می دهند.
• شبستان های غربی و شرقی: این شبستان ها به گنبدخانه متصل می شوند و فضای وسیع تری را برای نمازگزاران ایجاد می کنند. کشف سکه های نقره در شبستان غربی، تاریخ ساخت آن ها را به نیمه دوم قرن نهم هجری قمری مرتبط می سازد.
• صحن مرکزی: حیاط وسیع و باز مسجد، نور و هوای تازه را به داخل بنا هدایت می کند و فضایی آرامش بخش برای تجمع و فعالیت های مذهبی فراهم می آورد.

دروازه ها و ورودی های مسجد: گشاینده راه به تاریخ

مسجد جامع بروجرد دارای دو درب ورودی اصلی در قسمت های شرقی و غربی است که به صورت غیرمستقیم به صحن اصلی باز می شوند:

• درب غربی: این درب که متعلق به دوره صفوی است، با حکاکی فرمان شاه عباس دوم صفوی، خود یک اثر تاریخی محسوب می شود.
• درب شرقی: این درب در کنار بازار قدیمی زغال فروش ها قرار گرفته و با طرح ها و نقوش زیبا، از دیدنی های این مسجد به شمار می رود. موقعیت مکانی درب ها، ارتباط مسجد را با بافت تاریخی و تجاری شهر بروجرد نشان می دهد.

تزئینات و هنر در دل آجر و گچ

هنرمندان ایرانی در طول قرون، با آجر، کاشی و گچ، زیباترین نقوش و کتیبه ها را بر دیوارهای مسجد جامع بروجرد حک کرده اند. عمده تزئینات مسجد، هنر آجرکاری است که با ظرافت خاصی به کار رفته است. علاوه بر آن، کاشی کاری و گچ کاری نیز به صورت محدود اما چشم نواز در بخش هایی از مسجد دیده می شود. کتیبه های متعدد، از جمله کتیبه های کوفی در گنبدخانه و فرمان های صفوی، نه تنها جنبه تزئینی دارند، بلکه اسناد تاریخی مهمی نیز محسوب می شوند.

مسجد جامع بروجرد نمادی از هنر آجرکاری ایرانی است که در کنار کاشی کاری و گچ بری های ظریف، داستانی ۱۲۰۰ ساله را بر پیکر خود به تصویر می کشد.

پنجره های مشبک با کاشی کاری های سبز رنگ، یکی دیگر از زیبایی های مسجد هستند. نور خورشید که از میان این پنجره ها به فضای داخلی می تابد، تلالویی ویژه و معنوی به مسجد می بخشد و فضایی دلنشین برای عبادت ایجاد می کند.

اجزای جانبی و فراموش شده: رواق ها، غریب خانه و چاه گاورو

در کنار بخش های اصلی مسجد، اجزای جانبی دیگری نیز وجود داشته اند که هر یک کاربری خاص خود را داشته اند:

• رواق ها: مسجد دارای دو رواق شرقی و غربی است. رواق غربی حاوی یک چاه آب قدیمی به نام «چاه گاورو» یا «چاه گاوی» بوده است. در گذشته، برای انتقال آب از این چاه به حوض خانه، از گاو استفاده می کردند و به همین دلیل به این نام مشهور شده است. رواق شرقی نیز یک آرامگاه را در خود جای داده است.
• غریب خانه: وضوخانه مسجد، ورودی بزرگی به نام «غریب خانه» داشته است. این بخش در گذشته، محلی برای استراحت و اقامت مسافران و افراد بی بناه بوده و نقش نوانخانه را ایفا می کرده است. این جزئیات، نشان دهنده نقش اجتماعی و عام المنفعه مسجد در گذشته های دور است.

منبر چوبی ۹ پله: اثری نفیس با حکایتی کهن

یکی از نفیس ترین و دیدنی ترین اجزای مسجد جامع بروجرد، منبر چوبی ۹ پله آن است که در ایوان میانی مسجد قرار دارد. این منبر، با حکاکی های ظریف و چشم نواز خود، گواهی بر مهارت نجاران و هنرمندان دوره خود است.

معرفی منبر: قدمت، سازنده و اهمیت هنری

روی این منبر چوبی، تاریخ ۱۰۶۸ هجری قمری حک شده است که قدمت آن را به دوران صفویه بازمی گرداند. واقف و سازنده این شاهکار چوبی، «درویش یارمحمد نجار» نام دارد. کنده کاری ها و نقوش حکاکی شده بر روی منبر، شامل طرح های اسلیمی و گل و بته، اثری ماندگار و بی نظیر را خلق کرده اند. این منبر نه تنها از نظر تاریخی، بلکه از بعد هنری نیز ارزش فوق العاده ای دارد و به عنوان یکی از منبرهای قدیمی و زیبای ایران شناخته می شود.

واقعیت و افسانه: داستان سخنرانی امام حسن (ع)

همانطور که پیشتر اشاره شد، در میان مردم بروجرد باور رایجی وجود دارد که امام حسن مجتبی (ع) در سفر خود به این شهر، بر بالای همین منبر سخنرانی کرده اند. با این حال، با توجه به تاریخ ساخت منبر در سال ۱۰۶۸ هجری قمری (که قرن ها پس از دوران زندگی امام حسن (ع) است) و عدم وجود سندیت تاریخی، این روایت بیشتر جنبه یک داستان محلی و باور مردمی دارد تا یک حقیقت تاریخی. با این حال، همین باور نشان از جایگاه معنوی و اهمیت این مسجد در قلب مردم بروجرد دارد و به غنای فرهنگی آن می افزاید.

مسجد جامع بروجرد در دوران معاصر: چالش ها و چشم انداز

مسجد جامع بروجرد، با تمام عظمت و قدمت خود، در دوران معاصر با چالش ها و آسیب های متعددی روبرو بوده است. حفظ این میراث گرانبها نیازمند تلاش های مستمر و آگاهی عمومی است.

آسیب ها و خسارات

تاریخ معاصر، بر پیکر این بنای کهن نیز زخم های عمیقی بر جای گذاشته است:

• تأثیر جنگ تحمیلی: در جریان جنگ ایران و عراق و بمباران های هوایی، مسجد جامع بروجرد خسارات شدیدی دید و بخش هایی از شبستان شمالی آن کاملاً ویران شد.
• تأثیر بلایای طبیعی: این مسجد بارها در اثر زمین لرزه ها و بارندگی های شدید آسیب دیده است. از جمله، زمین لرزه سال ۱۳۸۵ موجب فروریختن گلدسته ها و وارد آمدن آسیب جدی به حدود پنجاه درصد از بخش های مسجد شد.
• آسیب های محیطی: نشت رطوبت از پشت بام، رشد گیاهان هرز بر روی گنبد و سایر قسمت های بنا، و فرسودگی ستون ها و ریزش آجر در بخش های مختلف، از جمله چالش های کنونی است که سلامت بنا را تهدید می کند.

تلاش ها برای حفظ و مرمت

خوشبختانه، پس از هر بار آسیب، تلاش هایی برای حفظ و مرمت این بنای ارزشمند صورت گرفته است. پس از جنگ تحمیلی و زلزله سال ۱۳۸۵، اقدامات کارشناسی برای بازسازی و مرمت قسمت های آسیب دیده، از جمله گلدسته ها و شبستان ها، انجام شد تا این بنا در برابر بلایای طبیعی مقاوم تر شود.

چالش های کنونی

با وجود تلاش های صورت گرفته، مسجد جامع بروجرد همچنان با چالش هایی روبروست:

• ساخت وسازهای غیراصولی: ساخت وسازهای بی رویه و غیرکارشناسی در اطراف مسجد، یکی از مهم ترین نگرانی ها است که می تواند آسیب های کوتاه مدت و بلندمدت به بنا وارد کند و بر منظر تاریخی آن تأثیر منفی بگذارد.
• نیاز به نگهداری مستمر: فرسودگی طبیعی مصالح و نیاز به مرمت های دوره ای، چالش همیشگی برای بناهای تاریخی است. مقابله با نشت رطوبت، کنترل رشد گیاهان هرز و تقویت ستون های فرسوده، نیازمند بودجه و برنامه ریزی منظم است.

آگاهی بخشی به مردم و مسئولان درباره اهمیت حفظ این میراث ملی، برای تضمین بقای آن در آینده ضروری است. مسجد جامع بروجرد نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه بخشی از هویت ملی و فرهنگی ماست که باید برای نسل های آینده پاس داشته شود.

راهنمای بازدید از مسجد جامع بروجرد

اگر قصد سفر به بروجرد و بازدید از این نگین معماری را دارید، دانستن برخی نکات می تواند تجربه شما را لذت بخش تر کند.

آدرس دقیق و نحوه دسترسی

مسجد جامع بروجرد در استان لرستان، شهر بروجرد، محله دودانگه، خیابان جعفری، کوچه عماد واقع شده است. این محله یکی از قدیمی ترین محله های شهر است که دسترسی به آن نسبتاً آسان است. شما می توانید با استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی به این منطقه بروید. موقعیت مسجد در بافت قدیمی شهر، امکان بازدید از سایر جاذبه های نزدیک را نیز فراهم می آورد.

ساعات بازدید و هزینه ها

بازدید از مسجد جامع بروجرد به طور معمول رایگان است. ساعات بازدید از این بنا معمولاً از صبح تا غروب آفتاب و در طول روزهای هفته امکان پذیر است، اما بهتر است قبل از مراجعه، از طریق منابع محلی یا تماس با اداره میراث فرهنگی، از ساعات دقیق بازدید مطلع شوید. برای یک بازدید کامل و لذت بردن از جزئیات معماری و فضای معنوی مسجد، یک تا دو ساعت زمان پیشنهاد می شود.

بهترین زمان برای سفر به بروجرد و بازدید از مسجد

شهر بروجرد به دلیل قرار گرفتن در دامنه زاگرس، دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است. بهترین زمان برای سفر به بروجرد و بازدید از مسجد جامع، فصول بهار و تابستان است. در این فصول، آب و هوا بسیار دلنشین و طبیعت اطراف سرسبز و خرم است. پاییز نیز با رنگ های چشم نواز خود می تواند تجربه متفاوتی از سفر به بروجرد را ارائه دهد. در زمستان، هوا سرد و ممکن است با بارش برف همراه باشد، اما سکوت و آرامش خاص خود را دارد.

امکانات رفاهی نزدیک

در اطراف مسجد جامع بروجرد، امکانات رفاهی متنوعی برای بازدیدکنندگان وجود دارد. این امکانات شامل پارکینگ برای خودروهای شخصی، سرویس های بهداشتی، و همچنین دسترسی به رستوران ها و اقامتگاه ها در بافت شهری بروجرد می شود. بازار سنتی بروجرد نیز در نزدیکی مسجد قرار دارد که فرصتی برای خرید سوغات و آشنایی با فرهنگ محلی را فراهم می کند.

جاذبه های گردشگری نزدیک مسجد

با بازدید از مسجد جامع بروجرد، می توانید از فرصت استفاده کرده و دیگر جاذبه های تاریخی و طبیعی این شهر را نیز ببینید:

• بازار سنتی بروجرد: یکی از قدیمی ترین بازارهای ایران با معماری منحصربه فرد.
• خانه افتخارالاسلام طباطبایی: خانه ای تاریخی با معماری قاجاری و تزئینات زیبا.
• تپه چغا (بام بروجرد): مکانی مرتفع با چشم انداز پانورامیک از شهر و طبیعت اطراف.
• گلدشت بروجرد: دشتی سرسبز و دلپذیر با چشم اندازهای طبیعی خیره کننده، مناسب برای پیک نیک و تفریح.

کلام آخر

مسجد جامع بروجرد، با تاریخچه ای بیش از دوازده قرن، نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه نمادی زنده از هنر، فرهنگ و ایمان در سرزمین ایران است. این بنای باشکوه، با تلفیق هنرمندانه معماری ساسانی و اسلامی، داستانی طولانی از تحولات و رویدادها را در دل خود جای داده است. از گنبدخانه ای که ریشه در آتشکده های باستانی دارد تا منبر چوبی نفیس و کتیبه های تاریخی، هر گوشه از این مسجد حکایتی برای گفتن دارد.

مسجد جامع بروجرد، به عنوان یکی از آثار ثبت ملی ایران، اهمیت بسزایی در شناخت پیشینه تاریخی و فرهنگی کشورمان دارد. بازدید از این مجموعه نه تنها یک تجربه گردشگری، بلکه یک سفر در زمان است که به ما امکان می دهد عظمت معماری اسلامی و باستانی ایران را از نزدیک لمس کنیم. از شما دعوت می کنیم که این بنای ارزشمند را از نزدیک ببینید و در سکوت و آرامش آن، با تاریخ پربار این سرزمین ارتباط برقرار کنید. حفظ و حراست از چنین گوهرهای گرانبهایی، وظیفه تک تک ماست تا این میراث به دست نسل های آینده نیز برسد.