مسجد ایاصوفیه در قلب استانبول، ترکیه، بنایی با شکوه و تاریخی است که از ابتدا به عنوان کلیسای جامع مسیحی، سپس مسجد و مدتی نیز موزه، و اکنون دوباره مسجد مورد استفاده قرار می گیرد. این سازه بی نظیر، نمادی از تلاقی فرهنگ ها و تمدن هاست که با معماری خیره کننده و تاریخچه پرفراز و نشیب خود، هر ساله میلیون ها بازدیدکننده را به خود جذب می کند و به عنوان میراث جهانی یونسکو شناخته شده است.

ایاصوفیه، که نام اصلی آن «هاگیا صوفیا» به معنای «حکمت مقدس» است، فراتر از یک بنای صرف، روایتی زنده از فراز و نشیب های امپراتوری ها، تغییرات مذهبی و پیشرفت های هنری و مهندسی است. این شاهکار معماری، نه تنها یک نقطه عطف در تاریخ هنر بیزانس محسوب می شود، بلکه تاثیرات عمیقی بر معماری اسلامی، به ویژه عثمانی، گذاشته است. در ادامه این مقاله، به بررسی جامع ابعاد مختلف این بنای شگفت انگیز، از ریشه های تاریخی و تحولات کاربری آن تا جزئیات معماری و تزئینات داخلی اش، خواهیم پرداخت.

معرفی مسجد ایاصوفیه

مسجد ایاصوفیه، یا همان هاگیا صوفیا، یکی از مهم ترین و شناخته شده ترین نمادهای شهر استانبول و کشور ترکیه است. این بنای عظیم و بی بدیل، در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود، کاربری های متفاوتی را تجربه کرده است. ابتدا به عنوان کلیسای جامع مسیحی ارتودوکس، سپس کلیسای جامع کاتولیک رومی، و پس از آن به مدت حدود ۵۰۰ سال به عنوان یک مسجد عثمانی مورد استفاده قرار گرفت.

در سال ۱۹۳۵، با روی کار آمدن جمهوری ترکیه و تلاش های مصطفی کمال آتاتورک، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد تا نمادی از سکولاریسم و همزیستی فرهنگی باشد. اما در ژوئیه ۲۰۲۰، با فرمان رئیس جمهور کنونی ترکیه، رجب طیب اردوغان، این بنا مجدداً به مسجد تغییر کاربری داد. این تغییرات، همواره ایاصوفیه را در کانون توجهات جهانی قرار داده است. ایاصوفیه نه تنها به دلیل اهمیت مذهبی و تاریخی اش مورد احترام مسیحیان و مسلمانان است، بلکه به دلیل شاهکار بودن در معماری بیزانسی و عثمانی، همواره مورد تحسین مهندسان و هنردوستان قرار گرفته است. این بنا به درستی توسط سازمان یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شده و از مهم ترین مقاصد گردشگری ترکیه محسوب می شود.

تاریخچه مسجد ایاصوفیه

از روم تا بیزانس

تاریخچه ایاصوفیه به دوران امپراتوری روم بازمی گردد؛ زمانی که دیوکلسین، امپراتوری وسیع روم را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرد. این تقسیم بندی، ناخواسته بستر اضمحلال امپراتوری قدرتمند روم را فراهم آورد. پس از آن، کنستانتین شهر باستانی بیزانس را بازسازی کرد و آن را «کنستانتینوپل» یا قسطنطنیه نامید. این شهر به سرعت به دلیل موقعیت استراتژیک خود، که کوتاه ترین مسیر ارتباطی بین شرق و غرب بود، اهمیت تجاری و سیاسی فراوانی یافت و به مرکزی برای تمدن، فرهنگ و هنر تبدیل شد.

با تضعیف قدرت روم، امپراتوری روم شرقی، معروف به امپراتوری بیزانس، شکل گرفت و قسطنطنیه پایتخت آن شد. این شهر به دلیل دسترسی به تمدن های مختلف از جمله روم، یونان، بابل، ایلام، اورارتو، هیتی و ایران، به مرکزی برای تبادل فرهنگی و هنری تبدیل شد. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که هنر و معماری بیزانس، به شدت تحت تاثیر هنر و معماری مشرق زمین قرار گرفته است. هنر بیزانس، که تجلی گاه جهان مسیحیت بود، در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید و ایاصوفیه به عنوان یکی از مهم ترین نمادهای این دوران، در قلب این تحولات قرار گرفت.

کلیسای اول

در محل کنونی ایاصوفیه، ابتدا کلیسایی با شکوه وجود داشت که اکنون اثری از آن باقی نمانده است. سنت دیرینه ای وجود داشت که اماکن مقدس بر روی بقایای معابد یا بناهای مذهبی قدیمی تر ساخته شوند. ساخت اولین کلیسا، که به «کلیسای بزرگ» شهرت یافت، در دوران امپراتوری کنستانتین دوم، و به روایتی کنستانتین بزرگ، آغاز شد. این کلیسا در مجاورت قصر شاهنشاهی و کلیسای کوچکتری به نام حاجی آیرین قرار داشت. در طول مدت احداث کلیسای بزرگ، حاجی آیرین به عنوان محل عبادت مسیحیان مورد استفاده قرار می گرفت. پس از اتمام ساخت، هر دو کلیسا به مراکز اصلی تجمع و عبادت مومنان تبدیل شدند.

این کلیسا با سقفی چوبی ساخته شده بود که متاسفانه به دلیل ماهیت مواد به کار رفته در آن، آسیب پذیری بالایی در برابر آتش سوزی داشت. این آسیب پذیری، سرنوشت غم انگیزی را برای کلیسای اول رقم زد. شورش های داخلی و اختلافات مذهبی در قسطنطنیه، به ویژه میان ملکه آلیا اودوکسیا و اسقف یوحنا خریسوستوروس، منجر به تبعید اسقف در سال ۴۰۴ میلادی شد. این اتفاق، خشم مردم را برانگیخت و به شورشی گسترده انجامید که در جریان آن، کلیسای اول تقریباً به طور کامل در آتش سوخت و از بین رفت، و تنها بقایای اندکی از آن باقی ماند.

کلیسای دوم

پس از ویرانی کلیسای اول در شورش سال ۴۰۴ میلادی، امپراتور تئودئوس دوم دستور ساخت کلیسای دوم را صادر کرد. این کلیسا در تاریخ ۱۰ اکتبر ۴۱۵ میلادی، با معماری بازیلیکایی و سقفی چوبی، توسط معمار باسیلیکو روفینوس افتتاح شد. اگرچه این بنا نیز مانند سلف خود دارای سقفی چوبی بود، اما از نظر وسعت و شکوه، پیشرفتی محسوب می شد. با این حال، سرنوشت مشابهی در انتظار آن بود.

در اول ژانویه ۵۳۲ میلادی، شورشی عظیم و ویرانگر در استانبول آغاز شد که به «شورش نیکا» (Nika Revolt) معروف گشت. این شورش، که ناشی از درگیری های بین گروه های سیاسی و ورزشی «سبز» و «آبی» بود، به سرعت به یک قیام علیه حکومت تبدیل شد. شورشیان به زندان ها حمله کرده، زندانیان را آزاد نمودند و سپس به آتش زدن اماکن و بناهای دولتی و عمومی پرداختند. این شورش چنان گسترده و بی رحمانه بود که بخش های وسیعی از شهر، از جمله کلیسای دوم ایاصوفیه، به طور کامل در آتش سوخت و ویران شد. تنها برخی از سنگ های مرمر و تزئینات آن از این آتش سوزی جان سالم به در بردند که اکنون برخی از آن ها، مانند مجسمه دوازده بره نماد دوازده حواری، در حیاط موزه ایاصوفیه به نمایش گذاشته شده اند.

کلیسای سوم (ساختمان فعلی ایاصوفیه)

تنها چند روز پس از نابودی کلیسای دوم در شورش نیکا، امپراتور ژوستینین یکم، با عزمی راسخ برای بازسازی قسطنطنیه و به نمایش گذاشتن قدرت امپراتوری، در ۲۳ فوریه ۵۳۲ میلادی دستور ساخت کلیسای سوم را صادر کرد. این کلیسا قرار بود بزرگتر، با شکوه تر و مقاوم تر از اسلاف خود باشد. ژوستینین دو نفر از برجسته ترین دانشمندان زمان خود، یعنی فیزیکدان ایسیدور میلتوس و ریاضیدان آنتمیوس ترالس را مامور نقشه کشی و نظارت بر این پروژه عظیم کرد.

برای ساخت این شاهکار، بهترین و گران بهاترین مواد از سراسر امپراتوری وارد شد؛ از جمله ستون های هلنیستی از معبد آرتمیس، سنگ های آذرین (پورفیری) از مصر، مرمرهای سبز از تسالی، سنگ های سیاه از بسفر و سنگ های زرد از سوریه. بیش از ۱۰,۰۰۰ کارگر به مدت پنج سال و ده ماه بی وقفه مشغول به کار بودند. این پروژه، بزرگترین و بلندپروازانه ترین پروژه مهندسی زمان خود به شمار می رفت و نشان دهنده خلاقیت و توانایی های بالای معماران و متخصصان آن دوره بود. سرانجام، در ۲۷ دسامبر ۵۳۷ میلادی، کلیسا با شکوه فراوان توسط ژوستینین و اسقف اوتیخیوس افتتاح شد. بخش عظیمی از موزاییک کاری های داخلی نیز در زمان امپراتور ژوستین دوم (۵۶۵-۵۷۸ میلادی) به اتمام رسید.

با این حال، این بنا نیز از بلایای طبیعی در امان نماند. زلزله های مهلک در سال های ۵۵۳ و ۵۵۷ میلادی ترک های بزرگی در گنبد اصلی و نیم گنبد شرقی ایجاد کردند و سرانجام در ۷ می ۵۵۸، گنبد کاملاً فروریخت و محراب را نیز نابود کرد. ژوستینین فوراً دستور بازسازی داد و این وظیفه را به خواهرزاده ایسیدور، معمار اصلی، سپرد. این بار، معمار از مواد سبک تر استفاده کرد و گنبد را به اندازه ۶.۲۵ متر (حدود ۲۰.۵ فوت) بالاتر برد که ساختار آن تا به امروز باقی مانده است، و ارتفاع کنونی گنبد را به ۵۵.۶ متر می رساند. بازسازی تا سال ۵۶۲ به طول انجامید و در ۲۳ دسامبر همان سال، ایاصوفیه دوباره به روی پرستش کنندگان گشوده شد و به مهم ترین مرکز مذهبی و امپراتوری قسطنطنیه، و محلی برای تاجگذاری ها، تبدیل گشت.

از کلیسای ایاصوفیه تا موزه ایاصوفیه

پس از فتح قسطنطنیه توسط ترکان عثمانی در سال ۱۴۵۳ میلادی، سلطان محمد فاتح بلافاصله دستور داد تا کلیسای ایاصوفیه به مسجد ایاصوفیه تبدیل شود. این اقدام نمادی از پیروزی و تثبیت قدرت عثمانی ها بود. سه روز پس از فتح، اولین نماز جمعه به امامت آق شمس الدین در ایاصوفیه برگزار شد و خطبه به نام سلطان فاتح خوانده شد. در وقف نامه های فاتح، ایاصوفیه با نام «الجامع الکبیر العتیق» آمده است. در آن زمان، کلیسا در وضعیت نامناسبی قرار داشت و سلطان محمد دوم دستور داد تا سریعاً پاکسازی و مرمت شود.

در طول دوران عثمانی، تغییرات و اضافات بسیاری در ایاصوفیه صورت گرفت. سلطان بایزید دوم یک مناره جدید ساخت. در قرن ۱۶، سلطان سلیمان اول، دو شمعدان بزرگ را از مجارستان به ایاصوفیه آورد و در دو طرف محراب قرار داد. در زمان سلطان سلیم دوم (۱۵۶۶-۱۵۷۷)، معمار بزرگ عثمانی، معمار سنان، سازه هایی را برای استحکام بخشیدن به مسجد در خارج از ساختمان ساخت. او دو مناره دیگر در سمت غربی و مقبره سلیم دوم را در سال ۱۵۷۷ ایجاد کرد. در سال ۱۶۰۰، آرامگاه مراد سوم و محمد سوم نیز در کنار مقبره سلیم دوم اضافه شد. دیگر اضافات شامل جایگاه سلطان، منبر مرمرین، تخت مخصوص پادشاهی و ایوان سرپوشیده برای موذن بود. مراد سوم نیز دو گلدان مرمر سفید از یونان و روم باستان را به ایاصوفیه آورد.

در سال ۱۷۳۹، محمود اول دستور بازسازی مجدد مسجد را داد و به آن مدرسه (که اکنون کتابخانه است و ۳۰۰ هزار جلد کتاب دارد)، آشپزخانه برای کمک به بینوایان، و کتابخانه اضافه کرد. در سال ۱۷۴۰، حوضی برای وضو ایجاد شد که این مجموعه را به یک مرکز اجتماعی تبدیل کرد. در همین زمان، یک راهرو بزرگ و محراب جدید نیز در داخل ساخته شد. این تغییرات، ایاصوفیه را به یک مجموعه کامل اسلامی تبدیل کرد.

پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن مصطفی کمال آتاتورک، ایاصوفیه در سال ۱۹۳۵ به موزه تبدیل شد. فرش ها برداشته شدند و گچ روی موزاییک ها با زحمت فراوان توسط متخصصین برداشته شد تا برای اولین بار پس از قرن ها، کف مرمر ساختمان و موزاییک های بیزانسی نمایان شوند. این فرایند آشکارسازی موزاییک ها از سال ۱۹۳۱ به مدیریت توماس ویتمور آغاز شده بود. موزه در ۱ فوریه ۱۹۳۵ بازگشایی شد و تا ۱۱ ژوئیه ۲۰۲۰ به همین شکل باقی ماند. ایاصوفیه به یکی از محبوب ترین مقاصد گردشگری تبدیل شد و در سال ۲۰۱۹، سه میلیون و هفتصد هزار بازدیدکننده داشت. اما در ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۰، پس از رای دیوان عالی اداری ترکیه مبنی بر اینکه این بنا همیشه مسجد بوده و نباید به موزه تغییر کاربری می داده است، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، فرمان تغییر کاربری موزه ایاصوفیه به مسجد را امضا کرد. این تصمیم با واکنش های متفاوتی در سطح بین المللی همراه بود، اما در ۲۴ ژوئیه ۲۰۲۰، پس از ۸۶ سال، نماز جمعه مجدداً در این مکان برگزار شد.

ترمیم های صورت گرفته در قرن بیستم

از مهم ترین و معروف ترین بازسازی های ایاصوفیه در دوران عثمانی، می توان به بازسازی های گسترده ای اشاره کرد که توسط عبدالمجید یکم و زیر نظر دو برادر معمار سوئیسی به نام های گاسپار و جوزپه فوساتی، بین سال های ۱۸۴۷ و ۱۸۴۹ صورت گرفت. این دو برادر، نه تنها گنبد و هلال طاق ها را مستحکم کردند و ستون ها را راست نمودند، بلکه تزئینات داخلی و خارجی ساختمان را نیز ترمیم و اصلاح کردند.

موزاییک های راهروهای بالا تعمیر شدند و لوسترهای قدیمی با لوسترهای جدید و مجلل تعویض گردیدند. الواح عظیم گردان که نام های الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین بر روی آن ها نوشته شده بود، از ستون ها آویزان شدند. در سال ۱۸۵۰، برادران فوساتی جایگاهی برای سلطان با سبک نئوبیزانسی احداث کردند که قصر سلطنتی را به پشت مسجد متصل می کرد. در بیرون ایاصوفیه، ساختمانی برای خادمان مسجد و مدرسه ای جدید احداث شد و مناره ها یک اندازه شدند. با اتمام بازسازی، مسجد در ۱۳ ژوئیه ۱۸۴۹ در یک مراسم باشکوه مجدداً بازگشایی شد.

اما مهمترین ترمیم ها در قرن بیستم، پس از تبدیل ایاصوفیه به موزه در سال ۱۹۳۵ آغاز شد. در این دوره، با هدف آشکارسازی لایه های پنهان تاریخچه و معماری بنا، به ویژه موزاییک های بیزانسی که قرن ها زیر گچ پنهان مانده بودند، تلاش های گسترده ای صورت گرفت. توماس ویتمور، بنیان گذار موسسه بیزانس، نقش کلیدی در این پروژه ایفا کرد. او و تیمش با دقت فراوان، لایه های گچ را از روی موزاییک ها برداشتند و این آثار هنری بی نظیر را برای اولین بار در قرن ها، به نمایش گذاشتند. این عملیات، چالش های خاص خود را داشت، زیرا باید تعادلی بین حفظ آثار مسیحی و اسلامی ایجاد می شد. بحث هایی در مورد برداشتن خوشنویسی های اسلامی از روی گنبد برای آشکارسازی موزاییک های احتمالی زیرین وجود داشت، اما در نهایت، رویکردی مبتنی بر حفظ هر دو لایه تاریخی اتخاذ شد تا ایاصوفیه به عنوان نمادی از همزیستی فرهنگی و تاریخی باقی بماند.

معماری مسجد ایاصوفیه

معماری مسجد ایاصوفیه یکی از درخشان ترین نمونه های معماری بیزانسی و نمادی از دوران طلایی امپراتوری روم شرقی است. این بنا، شاهکاری مهندسی محسوب می شود که در زمان خود بی سابقه بود و تاثیر عمیقی بر سبک های معماری بعدی، به ویژه در جهان اسلام، گذاشت. ویژگی های برجسته سبک بیزانسی در ایاصوفیه به وضوح قابل مشاهده است؛ از جمله استفاده از نقشه های صلیبی یونانی، دیوارهای آجری با طرح های پیچ دار، و مهم تر از همه، گنبد عظیم آن که به شیوه ای نوآورانه بر روی بنا قرار گرفته است.

هنر معماری در روم شرقی، به ویژه از قرن ششم میلادی و با آغاز حکومت امپراتور ژوستینین یکم، به اوج خود رسید. ژوستینین، که همتای کنستانتین در هنرپروری بود، به آثار باشکوه و عظمت شاهانه اهمیت زیادی می داد. ایاصوفیه، به عنوان مهم ترین بنای بازمانده از زمان او در استانبول، نمونه ای بارز از این شکوه است. طراحی داخلی ایاصوفیه با استفاده از مرمرهای رنگی، پورفیری بنفش و موزاییک های طلایی، فضایی خیره کننده ایجاد کرده است. عظمت و زیبایی گنبد ایاصوفیه و ظرافتی که معماران اولیه در ساخت آن به خرج داده اند، در طول قرن ها همواره موضوع بحث و تحسین تاریخدانان، معماران و مهندسین بوده است.

بخش ها

مسجد ایاصوفیه از بخش های مختلف و پیچیده ای تشکیل شده که هر یک با دقت و مهارت خاصی طراحی و ساخته شده اند تا عظمت و کاربری بنا را تکمیل کنند. در ساختار بنا، تدبیر هوشمندانه ای برای هماهنگی طاق ها و ستون ها به کار رفته است. چهار ستون عظیم از سنگ خارای مصری، شبیه پای فیل، چهار طاق بالا را نگه داشته اند و گنبد بزرگ بر روی آن ها آرمیده است. این ستون ها، که برخی از آن ها از معابد باستانی مانند معبد آرتمیس آورده شده اند، نشان دهنده عظمت و گستردگی منابع امپراتوری بیزانس در زمان ساخت بوده اند.

فضای داخلی ایاصوفیه، با طولانی ترین قسمت طولی برابر با ۸۲ متر و عرض ۷۳ متر، یک سالن مرکزی بسیار وسیع دارد که توسط گنبد اصلی پوشیده شده است. در طرفین فضای مرکزی، دو طبقه راهرو جانبی قرار دارد که بار گنبد را به قوس های عظیمی منتقل می کند. این راهروها و فضاهای جانبی، نه تنها به استحکام بنا کمک می کنند، بلکه با تزئینات غنی و موزاییک های بی نظیر، زیبایی بصری فضا را دوچندان می کنند. همچنین، وجود بخش هایی مانند سرسرای بالا، لژ مخصوص ملکه، و درهای مرمرین، نشان دهنده کاربری های مختلف و سلسله مراتبی در دوران کلیسایی و مسجدی ایاصوفیه است.

گنبد

گنبد ایاصوفیه، بدون شک، شاخص ترین و حیرت انگیزترین عنصر معماری این بناست. این گنبد با عمق ۱۸ متر و بلندی ۵۶ متر از سطح زمین، و قطر ۳۳ متر، بر روی چهار طاسچه (Pendentive) قرار گرفته است. طاسچه ها، راه حلی پویا برای مسئله قرار دادن گنبدی مدور بر یک صحن مربع یا مستطیل شکل هستند و این روش ساخت گنبد، هرگز قبل از ایاصوفیه مورد استفاده قرار نگرفته بود. این نوآوری اجازه می دهد که گنبد به زیبایی و به صورت مدور بر روی ستون های پایین قرار گیرد و در عین حال، نیروهای جانبی گنبد را کنترل کرده و وزن عظیم آن را به طور موثر به سمت پایین منتقل کند.

در ساقه گنبد، حلقه ای از ۴۰ پنجره نزدیک به هم قرار گرفته است که نور از آن ها به درون می تابد. این پنجره ها، نوری سیل آسا را به داخل سالن می فرستند و باعث می شوند که گنبد به نظر می رسد بدون وزن در فضا قرار گرفته است و حالتی عرفانی و شناور دارد. اولین بازدیدکنندگان ایاصوفیه و نسل های بعدی، همواره از نور درونی و تاثیر آن بر روحیه خود شگفت زده می شدند؛ تا جایی که به نظر می رسید گنبد توسط زنجیری طلایی از آسمان آویخته شده است. اگرچه به دلیل ترمیمات متعدد در طول قرن ها، گنبد حالت دایره ای کامل خود را از دست داده و بیشتر به یک بیضی می ماند، اما عظمت و ظرافت آن همچنان بی بدیل باقی مانده است.

«روی طاق بندی با چندین مربع طلا پوشانده شده است، و از همین جاست که امواج نور به درون می تابند و چشم های تماشاگران را چنان خیره می کنند که به ندرت جرات می کنند سرشان را بالا بگیرند و به منبع نور نگاه کنند.»

منارها

منارها، یکی از مهم ترین الحاقات به مسجد ایاصوفیه پس از تبدیل آن به مسجد توسط عثمانیان هستند که به شکوه و عظمت این بنا افزوده اند. ایاصوفیه دارای چهار مناره است که هر یک ویژگی های خاص خود را دارند. یکی از مناره ها، که در سمت جنوب غربی قرار دارد، از آجرهای قرمز ساخته شده است. این مناره، که احتمالاً قدیمی ترین مناره عثمانی است، توسط سلطان محمد فاتح یا بایزید دوم بنا شده است.

سه مناره دیگر از سنگ مرمر سفید ساخته شده اند. یکی از این مناره های مرمری، که ظریف تر از دو مناره دیگر است، توسط سلطان بایزید دوم ساخته شد. دو مناره بزرگتر و باشکوه تر در سمت غربی ساختمان، توسط سلطان سلیم دوم و به دستور و طراحی معمار بزرگ عثمانی، معمار سنان، بنا گردیده اند. معمار سنان، که به دلیل دانش مهندسی و توانایی های بی نظیرش در ساخت بناهای مقاوم در برابر زلزله شهرت داشت، این مناره ها را نه تنها به عنوان عنصری مذهبی، بلکه به عنوان پشت بندهایی برای استحکام بخشیدن به ساختمان اصلی ایاصوفیه طراحی کرد. این چهار مناره، با ارتفاع و شکوه خود، چشم انداز ایاصوفیه را تکمیل می کنند و به آن جلوه ای اسلامی می بخشند، در حالی که در کنار معماری بیزانسی بنا، ترکیبی منحصر به فرد از دو تمدن بزرگ را به نمایش می گذارند.

ایوان غربی کلیسا (هشتی) و مدخل

ایوان غربی کلیسا، یا همان هشتی، به عنوان ورودی اصلی و باشکوه مسجد ایاصوفیه عمل می کرد. این بخش، دروازه ای به سوی فضای داخلی عظیم و روحانی بناست و از نظر معماری و تزئینات، اهمیت ویژه ای دارد. بزرگترین درها در این بخش قرار گرفته اند که در گذشته، مخصوص ورود امپراتور و مقامات بلندپایه بودند. چارچوب این درها از برنز و قاب آن ها از مرمر ساخته شده است که نشان دهنده اهمیت و شکوه این ورودی است.

یکی از مهم ترین عناصر تزئینی در این بخش، موزاییک های بیزانسی بالای مدخل است. به ویژه، موزاییک مشهور «دروازه سلطنتی» که در بالای ورودی اصلی قرار دارد، بسیار قابل توجه است. این موزاییک که به اواخر قرن نهم یا اوایل قرن دهم میلادی بازمی گردد، تصویری از عیسی مسیح را نشان می دهد که بر روی صندلی جواهری نشسته و در حال اهدای عنایت و بخشندگی است، در حالی که امپراتور لئو ششم (یا کنستانتین هفتم) در مقابل او سجده کرده است. در هر طرف شانه های عیسی مسیح، مدالیون هایی قرار دارند که فرشته گابریل و مریم عذرا را به تصویر کشیده اند. این موزاییک به وضوح، توانایی و کنترل بی حد و حساب عیسی مسیح را بر امپراتورهای بیزانس نشان می دهد و نمادی از ارتباط قدرت دنیوی و معنوی در آن دوران است. سربالایی موجود که از شمال ورودی شروع می شود، سالن ستایش را به گالری بالا متصل می سازد.

سرسرای بالا

سرسرای بالا، که به صورت نعل اسب طراحی گردیده، فضای اصلی کلیسای جامع و سپس مسجد را در برمی گیرد و چشم انداز بی نظیری را به گنبد اصلی و فضای وسیع زیر آن فراهم می آورد. این بخش از ایاصوفیه، نه تنها از نظر فضایی اهمیت دارد، بلکه به دلیل حفظ شدن موزاییک های بی نظیر و ارزشمند بیزانسی، از اهمیت هنری و تاریخی بالایی برخوردار است. تزئینات موزاییکی موجود در سرسرای بالا، به ویژه در بخش جنوبی گالری، به بهترین شکل ممکن حفظ شده اند و از زیباترین بخش های این بنا به شمار می روند.

این سرسرا، سنتاً جهت استفاده ملکه و همراهانش در دوران کلیسایی در نظر گرفته شده بود. از این مکان، ملکه ها و دیگر زنان درباری می توانستند مراسم در حال برگزاری در پایین را تماشا کنند. وجود لژ مخصوص ملکه در مرکز این سرسرا، نشان دهنده اهمیت این بخش برای حضور خاندان سلطنتی است. این فضا، با نورپردازی طبیعی و دسترسی به دید وسیع از فضای مرکزی، تجربه ای منحصر به فرد را برای بازدیدکنندگان فراهم می کند. علاوه بر اهمیت تاریخی و مذهبی، سرسرای بالا به دلیل نمایش آثار هنری دوره بیزانس، از جمله موزاییک های مشهور دیزیز و کنستانتین نهم و ملکه زوئی، گنجینه ای از هنر و فرهنگ است که داستان های متعددی را از قرن ها پیش روایت می کند.

لژ مخصوص ملکه

لژ مخصوص ملکه، که در مرکز سرسرای بالای مسجد ایاصوفیه قرار دارد، یکی از نقاط کلیدی در دوران کلیسای جامع بود. این مکان، با موقعیت استراتژیک خود، به ملکه ها و زنان درباری امکان می داد تا مراسم مذهبی و تشریفاتی را که در صحن اصلی کلیسا برگزار می شد، تماشا کنند. این لژ، نمادی از جایگاه ویژه خاندان سلطنتی در مراسم مذهبی و عمومی آن دوران بود و نمایانگر سلسله مراتب اجتماعی و مذهبی در امپراتوری بیزانس است.

در این لژ، یک سنگ گود سبز رنگ وجود دارد که محل قرار گرفتن صندلی سلطنتی برای ملکه بوده است. این سنگ، با رنگ منحصر به فرد خود، به وضوح این مکان را از سایر بخش ها متمایز می کند و یادآور حضور ملکه های قدرتمند بیزانسی در این مکان مقدس است. لژ مخصوص ملکه، نه تنها از نظر تاریخی اهمیت دارد، بلکه به دلیل چشم انداز بی نظیری که به گنبد و فضای وسیع داخلی ایاصوفیه فراهم می آورد، از نقاط مورد توجه بازدیدکنندگان نیز هست. این بخش، به همراه موزاییک ها و تزئینات اطراف خود، داستان هایی از زندگی درباری و مذهبی قرون وسطی را روایت می کند.

دَر مرمر

دَر مرمر، که درون مسجد ایاصوفیه و در بخش جنوبی گالری قرار دارد، یکی دیگر از عناصر مهم معماری و تاریخی این بناست. این در، نه تنها یک راه عبور است، بلکه به دلیل جنس و تاریخچه خود، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در گذشته، شرکت کنندگان در شوراهای کلیسا و دیگر مجالس مهم مباحثه که در آن محل انجام می شد، از این در تردد می کردند. این نشان می دهد که این بخش از ایاصوفیه، فراتر از یک مکان عبادت، محلی برای تصمیم گیری های مهم مذهبی و سیاسی نیز بوده است.

استفاده از مرمر در ساخت این در، به زیبایی و شکوه آن می افزاید و نشان دهنده اهمیت و جایگاه افرادی است که از آن عبور می کردند. مرمر، به عنوان یک ماده گران بها و با دوام، در تزئینات داخلی و خارجی ایاصوفیه به وفور به کار رفته است. در مرمر، به دلیل قرار گرفتن در یکی از گالری های اصلی، به بازدیدکنندگان این امکان را می دهد که با فضای داخلی و کاربری های مختلف آن در طول تاریخ آشنا شوند. این در، به همراه سایر عناصر مرمرین در بنا، به عظمت و زیبایی کلی ایاصوفیه کمک می کند و یادآور هنر و صنعت بی نظیر دوران بیزانس است.

کوزه مرمر

کوزه مرمر موجود در مسجد ایاصوفیه، یکی از اشیاء تاریخی و هنری قابل توجه است که در زمان سلطنت مراد سوم، از یونان باستان به این مکان آورده شد. این کوزه، که از تنها یک قطعه عظیم سنگ مرمر ساخته شده است، نمونه ای بی نظیر از هنر سنگ تراشی و مجسمه سازی باستانی است و به دلیل اندازه و یکپارچگی خود، بسیار ارزشمند تلقی می شود. قرار گرفتن این کوزه در فضای داخلی ایاصوفیه، به شکوه و غنای بصری آن می افزاید.

این کوزه ها، در دو طرف سالن ورودی مسجد قرار داده شده اند و به عنوان عنصری تزئینی و در عین حال کاربردی (احتمالاً برای نگهداری آب وضو یا مصارف دیگر) مورد استفاده قرار می گرفتند. حضور چنین اشیاء باستانی در ایاصوفیه، نه تنها نشان دهنده جمع آوری گنجینه های هنری از سراسر امپراتوری عثمانی است، بلکه نمادی از احترام و ارزش گذاری به هنر و فرهنگ گذشته، حتی در دوران تغییر کاربری بنا از کلیسا به مسجد، محسوب می شود. کوزه مرمر، به همراه دیگر تزئینات و اشیاء موجود در ایاصوفیه، به بازدیدکنندگان کمک می کند تا درکی عمیق تر از تاریخچه غنی و پیچیده این بنای استثنایی پیدا کنند.

تزئینات

تزئینات داخلی مسجد ایاصوفیه، ترکیبی بی نظیر از هنر بیزانسی و اسلامی است که هر کدام داستان ها و دوره های مختلفی از تاریخچه این بنا را روایت می کنند. در ابتدا و در زمان فرمانروایی ژوستینین یکم، تزئینات داخلی کلیسای جامع شامل طراحی با تخته سنگ های مرمر روی دیوارها و موزاییک ها بر روی منحنی های هلال طاق بود. هنوز هم می توان دو فرشته، جبرئیل و میکائیل را بر روی پشت و بغل سکوی خطابه کلیسا مشاهده کرد که نمونه هایی از هنر اولیه بیزانس هستند. در برخی نقاط گالری نیز طرح هایی مثل اشکال گل ها و پرندگان در قطعات کوچک دقیق مرمر سفید بر روی سطح مرمر سیاه دیده می شود.

در مراحل بعدی، موزاییک های تزئینی مجازی به این بنا اضافه شدند که متاسفانه در زمان جنگ های ضد مذهبی (۷۲۶-۸۴۳ میلادی) نابود شدند. تزئینات موزاییکی فعلی باقی مانده از زمان پس از جنگ های مذهبی است. در طول سال ها، موزاییک های تزئینی، گنج ها، عتیقه های مذهبی، تصاویر نقاشی شده مسیح، مریم مقدس و دیگر قدیسین مسیحی به ایاصوفیه اضافه شدند و مجموعه ای اعجاب آور را به وجود آوردند. پس از تبدیل به مسجد، خوشنویسی های اسلامی، به ویژه الواح عظیم گردان با نام های الله، محمد و چهار خلیفه اول، به تزئینات اضافه شدند. این الواح، که در زمان سلطنت عبدالمجید با الواح مدوری که به خط ابراهیم افندی نوشته شده بود جایگزین گردیدند، نمادی از ورود هنر اسلامی به این مکان مقدس هستند و به زیبایی با عناصر مسیحی پیشین ترکیب شده اند.

موزاییک ها

موزاییک های مسجد ایاصوفیه، یکی از بی نظیرترین و ارزشمندترین گنجینه های هنری جهان هستند که داستان های مختلفی از تاریخچه پرفراز و نشیب این بنا را روایت می کنند. این موزاییک ها، که از زیباترین بخش های تزئینات ایاصوفیه به شمار می آیند، شامل قطعات و تابلوهای ساخته شده از طلا، نقره، مرمر و سفال لعاب دار رنگارنگ هستند. موزاییک های ایاصوفیه را می توان بر سطح داخلی نیم گنبدها، دیوارها، طاق ها، رواق ها و به ویژه بر سر در ویژه امپراتور مشاهده کرد.

در طول قرن ها، بسیاری از این موزاییک ها به دلیل ویرانی ها، تعمیرات مکرر و به ویژه پس از تبدیل ایاصوفیه به مسجد در سال ۱۴۵۳، با گچ پوشانده شدند. این اقدام به دلیل تضاد اسلام با تزئینات تصویری بود، اما خوشبختانه این پروسه یکباره انجام نشد و برخی مسافران حتی تا قرن هفدهم نیز می توانستند آثاری از کلیسای قبلی را در مسجد ببینند. در سال های ۱۸۴۷-۱۸۴۹، برادران فوساتی، در حین بازسازی های خود، پرونده ای از تمامی موزاییک های تزئینی که پیدا می کردند، تهیه کردند و پس از ثبت، دوباره آن ها را با گچ پوشاندند.

کشف مجدد و آشکارسازی این موزاییک ها، به ویژه در دهه ۱۹۳۰ توسط گروهی از افراد موسسه بیزانس به رهبری توماس ویتمور، یکی از مهم ترین رخدادها در حفظ میراث ایاصوفیه بود. از جمله مهم ترین موزاییک ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• موزاییک دروازه امپراتور: این موزاییک، که در بالای در ورودی مخصوص امپراتور قرار دارد، امپراتور (احتمالاً لئو ششم) را در حال سجده در مقابل عیسی مسیح نشان می دهد.
• موزاییک جنوب غربی: مربوط به سال ۹۴۴ میلادی، مریم عذرا را بر روی صندلی سلطنتی نشان می دهد که کودک عیسی مسیح را در آغوش دارد. در سمت چپ مریم، امپراتور کنستانتین مدل شهر قسطنطنیه را به مریم اهدا می کند و در سمت راست، ژوستینین یکم مدل ایاصوفیه را تقدیم می کند.
• موزاییک مریم مقدس و کودک: این اولین موزاییک پس از دوران بت شکنی است که در ۸۷۶ میلادی افتتاح شد و مریم مقدس را بر روی صندلی سلطنتی با کودک عیسی مسیح بر روی پاهایش نشان می دهد.
• موزاییک امپراتور الکساندر: این موزاییک که در گوشه ای تاریک در سقف طبقه دوم پنهان مانده بود، امپراتور الکساندر را در لباس پادشاهی نشان می دهد.
• موزاییک کنستانتین نهم و ملکه زوئی: مربوط به قرن یازدهم، عیسی مسیح را در مرکز و کنستانتین نهم و ملکه زوئی را در طرفین نشان می دهد که هدایای خود را به کلیسا تقدیم می کنند.
• موزاییک ژان دوم کامننوس و ملکه آیرین: مربوط به سال ۱۱۲۲ میلادی، مریم مقدس را در مرکز و امپراتور ژان دوم و ملکه آیرین را در طرفین به تصویر می کشد.
• موزاییک دیزیز (استغاثه): احتمالاً مربوط به سال ۱۲۶۱ میلادی، مریم مقدس و یحیی تعمیددهنده را در حال میانجی گری برای بشریت در روز رستاخیز در مقابل عیسی مسیح نشان می دهد. این موزاییک به دلیل زیبایی خیره کننده چهره ها، از بهترین موزاییک های ایاصوفیه به شمار می رود.

این موزاییک ها نه تنها شاهکارهای هنری هستند، بلکه اسناد تاریخی ارزشمندی نیز محسوب می شوند که جزئیات مهمی از تاریخچه و فرهنگ استانبول و ترکیه را در دوران بیزانس و عثمانی ارائه می دهند.

اطلاعات بازدید از مسجد ایاصوفیه

مسجد ایاصوفیه، به عنوان یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری استانبول، همواره پذیرای بازدیدکنندگان از سراسر جهان است. این بنا در منطقه سلطان احمد استانبول، در میدان ایاصوفیه و در محله ای پر رفت وآمد و توریستی قرار دارد. همسایگان معروف آن شامل مسجد سلطان احمد (مسجد آبی) و کاخ توپکاپی، نخستین کاخ پادشاهان عثمانی، هستند که فاصله اندکی با ایاصوفیه دارند.

برای دسترسی به ایاصوفیه، می توانید از تراموا استفاده کنید؛ نزدیک ترین ایستگاه تراموا، ایستگاه سلطان احمد در خط T1 (باگجیلار-کاباتاش) است. از میدان تکسیم، می توانید با استفاده از قطار کابلی به سمت کاباتاش رفته و از آنجا با تراموا به ایستگاه سلطان احمد برسید. اگر در منطقه سلطان احمد اقامت دارید، می توانید به راحتی با پیاده روی به ایاصوفیه دسترسی پیدا کنید.

نکات مهم برای بازدید:

• هزینه بازدید: بازدید از مسجد ایاصوفیه در حال حاضر رایگان است.
• ساعات بازدید: این مسجد هر روز و به صورت ۲۴ ساعته برای بازدیدکنندگان باز است. بهترین زمان بازدید معمولاً روزهای شنبه تا پنجشنبه، از ساعت ۹ صبح تا ۱۲ ظهر است، زمانی که ازدحام کمتر است.
• رعایت پوشش: هنگام ورود به مسجد، رعایت پوشش اسلامی الزامی است. خانم ها باید موهای خود را بپوشانند و لباس های پوشیده داشته باشند. آقایان نیز باید شلوار بلند بپوشند. معمولاً در ورودی مسجد، روسری و لباس های مناسب برای امانت دادن در دسترس هستند.
• ورود بدون کفش: ورود به فضای اصلی مسجد بدون کفش امکان پذیر است. بازدیدکنندگان باید کفش های خود را در محفظه های مخصوص در ورودی قرار دهند یا آن ها را در کیسه ای با خود حمل کنند.
• سکوت و احترام: ایاصوفیه همچنان یک مکان عبادی فعال است. بنابراین، رعایت سکوت و احترام به نمازگزاران در طول بازدید ضروری است. در زمان برگزاری نمازهای روزانه، به ویژه نماز جمعه، دسترسی به برخی از بخش های مسجد برای بازدیدکنندگان ممکن است محدود شود. توصیه می شود برای بازدید کامل، خارج از اوقات نماز مراجعه کنید.

با رعایت این نکات، می توانید تجربه ای غنی و بی دغدغه از بازدید این شاهکار معماری و تاریخچه را داشته باشید.

سوالات متداول

مسجد ایاصوفیه کجاست؟

مسجد ایاصوفیه در بخش اروپایی شهر استانبول، ترکیه، در میدان ایاصوفیه و در محله تاریخی سلطان احمد قرار دارد. این بنا در نزدیکی جاذبه های مهمی مانند مسجد سلطان احمد و کاخ توپکاپی واقع شده است.

قدمت ایاصوفیه به چه دورانی بازمی گردد؟

قدمت ایاصوفیه به دوران امپراتوری بیزانس بازمی گردد. ساختمان فعلی آن به دستور امپراتور ژوستینین یکم در سال ۵۳۲ میلادی آغاز و در سال ۵۳۷ میلادی به عنوان یک کلیسای جامع افتتاح شد.

ساعات بازدید مسجد ایاصوفیه کدامند؟

مسجد ایاصوفیه به صورت ۲۴ ساعته و در تمام روزهای هفته برای بازدید عموم باز است. با این حال، بهترین زمان برای بازدید معمولاً از شنبه تا پنجشنبه، بین ساعت ۹ صبح تا ۱۲ ظهر است تا از شلوغی جلوگیری شود.

بهای بلیط مسجد ایاصوفیه چقدر است؟

در حال حاضر، بازدید از مسجد ایاصوفیه برای عموم مردم رایگان است و نیازی به تهیه بلیط برای ورود به آن نیست.