آشنایی با فرش های ایرانی

انتخاب یک فرش ایرانی مناسب برای منزل می تواند دغدغه ای بزرگ باشد. با تنوع بی نظیر طرح ها نقش ها مواد اولیه و مراکز بافت شناخت ویژگی های هر فرش برای تصمیمی آگاهانه ضروری است. این هنر اصیل که ریشه در تاریخ ایران باستان دارد نه تنها یک زیرانداز بلکه نمادی از فرهنگ هنر و مهارت بافندگان ایرانی است. این محتوا راهنمای شماست تا با مهم ترین جنبه های فرش ایرانی از گذشته تا امروز آشنا شوید و بتوانید گزینه ای متناسب با سلیقه و نیاز خود بیابید.

تاریخچه فرش ایرانی

هنر فرش بافی در ایران قدمتی بسیار طولانی دارد که شواهد آن به بیش از 2500 سال پیش و دوران هخامنشیان بازمی گردد. متون تاریخی و آثار باستانی نشان می دهند که فرش های باشکوهی در دربار پادشاهان هخامنشی و ساسانی مورد استفاده قرار می گرفته است.

قدیمی ترین نمونه کشف شده قالی پازیریک است که در دره ای به همین نام در روسیه کشف شد. این قالی پشمی با نقش هایی شبیه به حجاری های تخت جمشید گواهی بر پیشینه درخشان این هنر در ایران باستان است. در دوران سلجوقیان و ایلخانیان نیز فرش بافی به عنوان هنری ارزشمند و تجارتی پر سود رواج داشته و مساجد با فرش های گران بها پوشانده می شدند.

ویژگی های فرش ایرانی

فرش ایرانی به دلیل کیفیت بی نظیر مواد اولیه تنوع خیره کننده رنگ ها و نقش و نگارهای جذاب در سراسر جهان شناخته شده است. بافندگان ایرانی با استفاده از الیاف طبیعی مانند پشم ابریشم و پنبه و رنگ های گیاهی آثاری با دوام و زیبایی ماندگار خلق می کنند.

رج شمار بالا ظرافت بافت استفاده از تکنیک سایه روشن در برخی مناطق و ترکیب هنرمندانه رنگ ها از دیگر ویژگی هایی است که فرش ایرانی را متمایز می کند. این خصوصیات باعث می شود هر قطعه فرش ایرانی نه تنها یک زیرانداز بلکه یک اثر هنری ارزشمند محسوب شود.

نقوش فرش ایرانی

نقوش فرش ایرانی دنیایی از نمادها داستان ها و زیبایی ها را در خود جای داده است. این نقوش که از طبیعت تاریخ فرهنگ و باورهای مردم الهام گرفته اند تنوع بسیار بالایی دارند و هر منطقه با نقوش خاص خود شناخته می شود.

از جمله دسته بندی های اصلی نقوش می توان به طرح های آثار باستانی و اسلامی شاه عباسی اسلیمی اقتباس شده بندی افشان بته جقه ترکمن درختی گل فرنگ شکار گاهی خشتی ماهی گلدانی هندسی محرمات محرابی تلفیقی و عشایری اشاره کرد.

طرح شاه عباسی

طرح شاه عباسی یکی از پرطرفدارترین و شناخته شده ترین نقوش در فرش ایرانی است. اساس این طرح را گل هایی تشکیل می دهند که به گل شاه عباسی معروف هستند. این گل ها با گلبرگ های فراوان و شاخ و برگ های اسلیمی در متن و حاشیه فرش زیبایی خاصی به آن می بخشند.

طرح اسلیمی

طرح اسلیمی بر پایه خطوط منحنی و ساقه و برگ های پیچ در پیچ گیاهی بنا شده است. این نقوش به صورت دورانی و منظم در بین برگ ها قرار می گیرند. یکی از معروف ترین انواع اسلیمی طرح اژدها است که در آن انتهای شاخه ها به دو شاخه متقارن شبیه آرواره های اژدها تبدیل می شود. نقوش اسلیمی در سایر هنرهای ایرانی مانند میناکاری و خاتم کاری نیز کاربرد دارند.

طرح بته جقه

طرح بته جقه از نقش درخت سرو خم شده الهام گرفته شده است. این نقش در اشکال و اندازه های مختلف بافته می شود. بته به معنای سرو و جقه به معنای پر پرندگان است که به شکل سرو خمیده درآمده است. انواع مختلفی از طرح بته ای وجود دارد مانند بته جقه بته ترمه و بته شاخ گوزن.

طرح خشتی یا قابی

در طرح خشتی یا قابی سطح فرش به قاب های متعدد و هم اندازه تقسیم می شود. درون هر یک از این قاب ها نقوش و تصاویر متنوعی مانند نقوش اسلیمی افشار گلدانی و غیره بافته می شود. این تقسیم بندی منظم و پر کردن هر قاب با طرحی متفاوت جلوه ای خاص به فرش می بخشد.

طرح افشان

در طرح افشان گل ها برگ ها و شاخه ها به صورت پراکنده و متصل در سراسر زمینه فرش پخش شده اند. در این طرح معمولاً ترنج مرکزی وجود ندارد و نقوش به گونه ای در هم تنیده شده اند که یک سطح پیوسته و افشان را ایجاد می کنند. طرح های افشان تنوع زیادی دارند از جمله افشان بندی افشان دسته گل افشان شاخه پیچ افشان ترنج دار و افشان حیوانات.

فرش تبریز

تبریز یکی از مهم ترین و قدیمی ترین مراکز بافت فرش در ایران است که به شهر جهانی بافت فرش شهرت دارد. فرش های تبریز به دلیل ریزبافتی ظرافت و رج شمار بالا معروف هستند. مواد اولیه اصلی در بافت فرش تبریز پشم ابریشم یا ترکیبی از این دو است.

نقوش فرش تبریز بسیار متنوع هستند و شامل طرح های قطره اشکی گل ها درختان و صحنه های شکار می شوند. پرز فرش های تبریز معمولاً کوتاه است و در بافت آن ها از تکنیک سایه روشن برای ایجاد عمق بصری استفاده می شود.

فرش کاشان

فرش کاشان نیز از دیگر فرش های اصیل ایرانی است که قدمت بافت آن به دوران صفویه بازمی گردد. فرش های این منطقه عمدتاً ریزبافت و ظریف هستند و ارتفاع خواب متوسطی دارند. در گذشته از رنگ های تند در فرش کاشان استفاده می شد اما امروزه با توجه به سلیقه بازار رنگ های ملایم تر نیز به کار می روند.

نقوش رایج در قالی ها و فرش های کاشان اغلب ترکیبی از نقوش تزیینی هستند. رنگ بندی معمولاً شامل رنگ های سفید عاجی خاکستری قهوه ای و توتونی است هرچند رنگ های آبی قرمز پررنگ و نارنجی سوخته نیز دیده می شوند.

فرش اصفهان

فرش اصفهان یادگاری از دوران اوج هنر صفوی است و به دلیل تعادل و تقارن در طرح ها شناخته می شود. نقوش اصلی معمولاً شامل یک گل رز نیلوفر یا گل آبی است که توسط شاخه های انگور احاطه شده است.

فرش های اصفهان بسیار با کیفیت هستند و از گره فارسی در بافت آن ها استفاده می شود. رج شمار فرش اصفهان معمولاً بین 50 تا 90 است که نشان دهنده ظرافت بالای بافت است. رنگ ها و گره خاص از ویژگی های بارز این فرش محسوب می شوند.

فرش قم

فرش قم از فرش های سنتی ایرانی با کیفیت بسیار بالا است که در ابتدا توسط عشایر و روستاییان و سپس در شهر گسترش یافت. این فرش ها به دلیل ظرافت و نظم بافت شهرت دارند.

نقوش پیچیده شامل ترکیبی از گل ها پرندگان ترنج ها صحنه های شکار و باغ ها در رنگ های آبی تیره قرمز نارنجی و فیروزه ای در فرش قم دیده می شود. این فرش ها معمولاً با گره محکم به ابریشم یا پنبه بافته می شوند و طیف رنگی بسیار گسترده ای دارند.

فرش مشهد

فرش های مشهد معمولاً با یک ترنج بزرگ شاه عباسی در مرکز و نقوش پر از گل در طرح های منحنی مشخص می شوند. این فرش ها اغلب بزرگ هستند و با پرزهای پشمی و تاروپود نخی بافته می شوند.

نقوش پیچیده و گل دار از ویژگی های بارز فرش مشهد است. این فرش ها به دلیل اندازه و طرح های کلاسیک خود انتخابی محبوب برای فضاهای بزرگ محسوب می شوند.

گبه

گبه نوعی فرش دستباف ایرانی است که معمولاً ضخیم تر و درشت بافت تر از قالی های متداول است. این فرش بیشتر توسط بانوان عشایر بافته می شود و دارای طرح های انتزاعی و هندسی ساده بر روی زمینه ای رنگی است.

گبه معمولاً از نخ پشمی طبیعی و رنگ های گیاهی تهیه می شود. به دلیل گره های کمتر نسبت به قالی قیمت آن نیز معمولاً ارزان تر است. نقوش گبه اغلب شامل اشکال ساده هندسی و حیوانات مستطیلی شکل است.

گلیم

گلیم نوعی زیرانداز دستباف بدون پرز است که با استفاده از پشم طبیعی بافته می شود. برخلاف قالی در گلیم گره ایجاد نمی شود و بافت آن به صورت تخت است. گلیم ها معمولاً با طرح های هندسی مانند لوزی شش گوش و سه گوش تزئین می شوند هرچند نقوش طبیعی و حیوانی نیز در آن ها دیده می شود.

انواع گلیم از نظر بافت شامل ساده باف نقش برجسته و ورنی است. گلیم ها علاوه بر زیرانداز کاربردهای تزئینی دیگری نیز دارند.

جاجیم

جاجیم نوعی بافته تخت است که به صورت نوارهای باریک و بلند بافته می شود و معمولاً به صورت افقی مورد استفاده قرار می گیرد. جاجیم نسبت به گلیم نازک تر و لطیف تر است.

جاجیم در مناطق مختلفی از ایران مانند آذربایجان شرقی اردبیل کرمانشاه کردستان همدان لرستان و مازندران بافته می شود و اغلب توسط زنان هنرمند تولید می شود. این بافته ها معمولاً رنگارنگ و دارای نقوش هندسی یا راه راه هستند.

مواد به کار رفته در قالی های ایرانی

مواد اصلی که در بافت قالی های دستباف ایرانی استفاده می شوند شامل پشم ابریشم و پنبه هستند. پشم به دلیل دوام نرمی و قابلیت رنگ پذیری بالا رایج ترین ماده در بافت قالی است. ابریشم برای بافت قالی های بسیار ظریف و ارزشمند به کار می رود و درخشندگی خاصی به فرش می بخشد.

پنبه معمولاً به عنوان نخ تار و پود (چله و پود) در قالی ها استفاده می شود و استحکام ساختار فرش را تامین می کند. علاوه بر این الیاف استفاده از رنگ های طبیعی گیاهی که از ریشه برگ و میوه های گیاهان به دست می آیند یکی از ویژگی های مهم قالی ایرانی است و باعث ثبات و زیبایی رنگ ها می شود.

راه های نگهداری صحیح فرش

نگهداری صحیح فرش به افزایش طول عمر و حفظ زیبایی آن کمک می کند. برای جلوگیری از آسیب فرش را در معرض نور مستقیم خورشید قرار ندهید زیرا باعث کم رنگ شدن رنگ ها و پوسیدگی الیاف می شود. همچنین برای جلوگیری از سایش ناهمگون هر چند وقت یک بار جهت قرارگیری فرش را تغییر دهید.

هنگام جارو زدن جاروبرقی را در جهت خواب پرزها بکشید تا پرزها آسیب نبینند. برای جابه جایی فرش آن را لوله کنید و از تا کردن آن بپرهیزید زیرا ممکن است باعث شکستگی تاروپود شود. تمیز کردن منظم و حرفه ای نیز برای حفظ کیفیت فرش ضروری است.

عوامل تاثیرگذار بر قیمت فرش ایرانی

قیمت فرش ایرانی به عوامل متعددی بستگی دارد. دستباف یا ماشینی بودن فرش اولین عامل مهم است که فرش های دستباف به دلیل ارزش هنری و زمان بر بودن بافت قیمت بالاتری دارند. نوع و کیفیت مواد اولیه (پشم ابریشم پنبه) و استفاده از رنگ های طبیعی نیز بر قیمت تاثیرگذار است.

رج شمار یا تراکم گره ها که نشان دهنده ظرافت و استحکام بافت است عامل مهم دیگری در تعیین قیمت است؛ هرچه رج شمار بالاتر باشد فرش گران تر است. پیچیدگی طرح و نقش اندازه فرش سلامت فیزیکی (عدم پارگی پوسیدگی یا رفو شدن) و قدمت (عتیقه بودن) نیز از دیگر عوامل کلیدی در تعیین ارزش و قیمت فرش ایرانی هستند.

انواع فرش ایرانی کدامند؟

فرش های ایرانی شامل قالی (پرزدار) گلیم (بدون پرز) گبه (پرز بلندتر و درشت بافت تر) و جاجیم (بافته تخت و نازک) هستند که هر یک در مناطق مختلف ایران با طرح ها و ویژگی های خاص خود بافته می شوند.

قیمت فرش ایرانی به چه عواملی بستگی دارد؟

قیمت فرش ایرانی تحت تاثیر عواملی مانند دستباف یا ماشینی بودن نوع و کیفیت الیاف (پشم ابریشم) تراکم گره ها (رج شمار) پیچیدگی طرح اندازه و قدمت فرش قرار دارد.

معروف ترین فرش ایرانی چیست؟

قالی پازیریک به عنوان قدیمی ترین فرش جهان شناخته می شود. در بین فرش های معاصر فرش های بافته شده در شهرهایی مانند تبریز کاشان اصفهان و قم به دلیل کیفیت و زیبایی شهرت جهانی دارند.

کجا می توانم انواع فرش ایرانی را ببینم؟

برای دیدن انواع فرش ایرانی می توانید به موزه های بزرگ در ایران و جهان نمایشگاه های فرش بازارهای سنتی فرش و فروشگاه های معتبر فرش دستباف مراجعه کنید.

در دکوراسیون های امروزی از چه نوع فرشی استفاده کنیم؟

در دکوراسیون امروزی بسته به سبک فضا می توان از انواع فرش ایرانی استفاده کرد. گبه ها و گلیم ها برای فضاهای مدرن و بوهمی و قالی های با طرح های کلاسیک یا افشان برای دکوراسیون های تلفیقی یا سنتی با چیدمان مدرن مناسب هستند.