آینده اوکراین و نظم نوین جهانی؛ چین چه سودی می‌برد؟

در گفت‌وگوی تفصیلی با چراغونی بررسی شد؛

خبرگزاری چراغونی؛ شکست مذاکرات میان «دونالد ترامپ» و «ولودیمیر زلنسکی» رؤسای جمهوری آمریکا و اوکراین در کاخ سفید، شکاف‌های عمیق در روابط فراآتلانتیک را آشکارتر کرد و رهبران اروپا را بر سر دوراهی سرنوشت‌سازی قرار داده که یا باید به تبعیت از سیاست‌های واشنگتن ادامه داده یا به‌سوی یک راهبرد مستقل برای امنیت قاره پیر حرکت کنند.

علیرضا صداقت عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی و تحلیلگر مسائل سیاسی در این زمینه و در راستای مسئله اوکراین و تحولات ژئوپلیتیکی اخیر با خبرنگار چراغونی گفت‌وگو کرده است که در ادامه خواهیم خواند.

چراغونی: با توجه به تحولات اخیر در منازعه اوکراین و مذاکرات میان آمریکا و روسیه، تحلیل شما از وضعیت کنونی اوکراین چیست؟

صداقت: اوکراین در وضعیت کنونی به‌مانند دولت-ملت در چارچوب نظام آنارشیک بین‌المللی در برابر تهاجم روسیه ایستادگی کرده و بر اصول بنیادین حاکمیت ملی و تمامیت ارضی تأکید دارد، اصولی که ریشه در پارادایم لیبرال خودمختاری دولت‌ها و حق دفاع مشروع (jus ad bellum) دارد. ولودیمیر زلنسکی در کنفرانس اخیر با دونالد ترامپ این موضع را با صراحت ابراز داشت و هرگونه توافق فاقد تضمین‌های امنیتی پایدارمانند الحاق به پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) یا تعهدات نظامی الزام‌آور غرب را مصادره استقلال اوکراین و تسلیم در برابر هژمونی منطقه‌ای مسکو دانست.

با این حال این ایستادگی با پارادوکس‌های ساختاری مواجه است. پس از سه سال منازعه فرسایشی، اوکراین با استهلاک توان رزمی، فروپاشی زیرساخت‌ها و تضعیف بنیان‌های مادی خود روبه‌روست. تهاجمات مستمر روسیه ازجمله حملات پهپادی گسترده و تلاش برای تسلط بر نقاط راهبردی نظیر پوکروفسک، ظرفیت دفاعی اوکراین را به مخاطره انداخته است. 

وابستگی این کشور به کمک‌های نظامی و مالی غرب به‌ویژه ایالات‌متحده، آن را در موقعیتی دوگانه قرار داده این پشتیبانی، شالوده بقای اوکراین بوده است؛ اما چرخش پارادایمی در سیاست خارجی آمریکا که در مذاکرات ریاض بدون حضور اوکراین تبلور یافت، این ستون را متزلزل کرده است. اوکراین به‌عنوان بازیگر فروملی در نظام وستفالیایی در تلاش بوده تا از طریق ائتلاف‌سازی با اروپا و بهره‌گیری از دیپلماسی عمومی در برابر فشار‌های دوجانبه نظامی و دیپلماتیک تاب آورد، تلاشی که در برابر واقعیت‌های رئالیستی قدرت و انفعال متحدین، شکننده جلوه می‌کند.

چراغونی: نزدیکی میان آمریکا و روسیه چه معنایی برای منازعه اوکراین و نظم جهانی دارد؟

صداقت: در مقابل این وضعیت، ایالات‌ متحده با دونالد ترامپ رویکردی رئالیستی و عمل‌گرایانه اتخاذ کرده که در مذاکرات ریاض با فدراسیون روسیه به اوج رسید. این مذاکرات با حضور نخبگان تصمیم‌ساز مانند مارکو روبیو(وزیر امور خارجه) و مایک والتز(مشاور امنیت ملی) از آمریکا و سرگئی لاوروف از روسیه به توافقات اولیه برای خاتمه منازعه اوکراین و عادی‌سازی روابط دیپلماتیک انجامید. این نزدیکی که در کنفرانس واشنگتن با فشار بر زلنسکی برای پذیرش مصالحه پیش‌زمینه‌سازی شد، ریشه در بازنگری استراتژیک اولویت‌های هژمونیک آمریکا دارد و با ظهور چین به‌عنوان قدرت تجدیدنظرطلب در نظام بین‌الملل پیوند خورده است.

مبانی این نزدیکی چند محور دارد. نخست، مدیریت هزینه‌های هژمونی در برابر تهدید چین، ایالات‌متحده پس از جنگ سرد، نقش هژمون مسلط را بر عهده داشت؛ اما این تسلط با هزینه‌های گزاف نظامی و اقتصادی همراه بوده است؛ منازعه اوکراین که منابع مالی و نظامی هنگفتی را از آمریکا طلب کرده، اکنون به‌عنوان تعهد زائد تلقی می‌شود.

نزدیکی با روسیه و خاتمه سریع این بحران، امکان بازتوزیع منابع را به واشنگتن می‌دهد تا در برابر تهدید فزاینده چین-که با اقتصاد ۱۹ تریلیون دلاری، توان نظامی روبه‌رشد و نفوذ جهانی خود نظم لیبرال را به چالش کشیده- مواضع خود را تحکیم کند. از منظر رئالیسم ساختاری این چرخش بیانگر تلاش آمریکا برای حفظ برتری نسبی در مواجهه با یک رقیب سیستمیک است.

دوم، خنثی‌سازی ائتلاف چین-روسیه که یکی از دغدغه‌های راهبردی آمریکا، تعمیق محور چین-روسیه بوده و در سال‌های اخیر از طریق تجارت دوجانبه (به ارزش ۲۴۰ میلیارد دلار در ۲۰۲۴) و همکاری در نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس تقویت شده این همگرایی به‌ویژه پس از تحریم‌های غرب علیه مسکو به‌عنوان تهدید بالقوه برای نظم با رهبری آمریکا مطرح است. مذاکرات ریاض و تماس‌های مستقیم ترامپ با پوتین، بخشی از دیپلماسی گوه‌گذاری برای گسست این ائتلاف است، استراتژی‌ای که یادآور سیاست نیکسون در دهه ۱۹۷۰ برای بهره‌گیری از چین علیه شوروی است. تقارب با روسیه، مسکو را از وابستگی به پکن دور می‌کند و توازن قوا را به نفع واشنگتن بازآرایی می‌کند.

سوم، منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی؛ اوکراین با منابع معدنی نادر و موقعیت جغرافیایی راهبردی، برای آمریکا ارزشمند بوده؛ اما حفظ این منافع از طریق همکاری با روسیه به‌جای تقابل مستقیم، منطبق بر منطق حداکثر کردن سود با حداقل هزینه است. توافق با مسکو می‌تواند دسترسی به این منابع را تضمین کند، بدون آنکه آمریکا درگیر یک منازعه طولانی‌مدت شود.

چراغونی: نقش چین در این معادلات چیست و چگونه به این تحولات پاسخ می‌دهد؟

صداقت: چین به‌عنوان قدرت نوظهور با رویکرد تجدیدنظرطلبانه، نه‌تنها محرک این تقارب؛ بلکه عاملی تعیین‌کننده در بازسازی نظم جهانی بوده؛ پکن با مجموعه‌ای از ابتکارات جهانی به‌طور فعال نظمی چندقطبی را ترویج می‌دهد که هژمونی تک‌قطبی آمریکا را به چالش می‌کشد. این تلاش‌ها در چند محور برجسته است.

ابتکار کمربند و جاده (BRI) که بیش از ۱۵۰ کشور را در برمی‌گیرد، شبکه‌ای از زیرساخت‌ها، تجارت و سرمایه‌گذاری را در آسیا، آفریقا و اروپا ایجاد کرده است. تا سال ۲۰۲۵، چین بیش از ۱.۳ تریلیون دلار در این طرح سرمایه‌گذاری کرده و از طریق آن، نفوذ اقتصادی و سیاسی خود را در مناطقی گسترش داده که پیش‌تر تحت سلطه قدرت‌های غربی بودند. همچنین، تقویت نهاد‌هایی مانند بریکس و بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا (AIIB)، ساختار‌های مالی و سیاسی مستقلی را ایجاد کرده است؛ بریکس در سال ۲۰۲۴ بیش از ۴۵ درصد تولید ناخالص جهانی را نمایندگی کرد و به‌عنوان بلوک ضد وزن در برابر گروه هفت (G۷) عمل می‌کند.

دیپلماسی انرژی و منابع، و قدرت نرم چین نیز از دیگر ابزار‌های پکن است. در منازعه اوکراین، حمایت غیرمستقیم چین از روسیه از طریق انتقاد از تحریم‌ها و خرید انرژی به مسکو کمک کرده تا فشار‌های اقتصادی را تحمل کند. این اقدامات، تضعیف اوکراین و اروپا را به نفع چین رقم می‌زند؛ زیرا توجه آمریکا را از آسیا منحرف می‌کند و به پکن فرصت می‌دهد تا هژمونی منطقه‌ای خود را در هند-پاسیفیک تحکیم بخشد.

نزدیکی آمریکا و روسیه، معادلات را برای چین پیچیده می‌کند. اگر مسکو از وابستگی به پکن فاصله بگیرد در حوزه‌هایی مانند انرژی و تجارت آسیب‌پذیر می‌شود. در پاسخ، پکن احتمالاً با شتاب بخشیدن به ابتکارات جهانی خود مانند گسترش بریکس، تقویت BRI، و ایجاد ائتلاف‌های جدید در خاورمیانه و آفریقا به این تحول واکنش نشان خواهد داد تا نظمی چندقطبی را تثبیت کند که در آن نقش آمریکا کم‌رنگ‌تر باشد.

چراغونی: آینده اوکراین و نظم جهانی را در این شرایط چگونه می‌بینید؟

صداقت: این تقابل و تقارب استراتژیک، آینده اوکراین و نظم جهانی را در چارچوبی نوین ترسیم می‌کند. مذاکرات ریاض به آتش‌بسی مبتنی بر خطوط کنونی جبهه‌ها اشاره دارد که به رسمیت شناختن سلطه روسیه بر کریمه و بخش‌هایی از دونباس را در برمی‌گیرد در حالی که اوکراین بخش اعظم قلمرو خود را حفظ می‌کند. زلنسکی، تحت‌فشار انقطاع حمایت آمریکا و شدت تهاجمات روسیه، احتمالاً ناگزیر از پذیرش این توافق خواهد بود. این مصالحه، اوکراین را به منطقه حائل تحت نفوذ دوجانبه آمریکا و روسیه مبدل می‌سازد که خودمختاری استراتژیک آن را محدود و نقش آن را به یک سپر ژئوپلیتیکی تقلیل می‌دهد.

انزوای اروپا از این مذاکرات، ناتو و نهادگرایی لیبرال را تضعیف می‌کند و چین با گسترش ابتکارات جهانی خود تلاش خواهد کرد تا نظمی چندقطبی را تثبیت کند؛ اما کاهش وابستگی روسیه به چین، قدرت مانور پکن را محدود می‌کند. این وضعیت، نظم جهانی را به سمت یک دوقطبی مشروط هدایت کرده که در آن آمریکا و چین به‌عنوان ابرقدرت‌های رقیب و روسیه به‌عنوان بازیگر متعادل‌کننده، ایفای نقش می‌کنند.

در نهایت، مذاکرات ریاض و تقارب آمریکا و روسیه، منازعه اوکراین را به سوی مصالحه شکننده سوق می‌دهد. این تحول، ریشه در رئالیسم ساختاری آمریکا برای مدیریت هزینه‌ها، خنثی‌سازی محور چین-روسیه، و حفظ هژمونی در برابر تهدید چین دارد. نظم نوظهور، ترکیبی از دوقطبی مشروط و چندقطبی بالقوه است؛ اما شکنندگی این تعادل ناشی از بی‌ثباتی در اوکراین، واکنش اروپا و پویایی‌های چین، می‌تواند نظم جهانی را بار دیگر در معرض دگرگونی قرار دهد.