تحلیل گفتمان: یافتن حقیقت در کلمات

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری چراغونی، روش های تحقیق به ابزار های یک جعبه ابزار شبیه هستند. همانطور که چرخاندن هر پیچی به یک پیچ گوشتی خاص نیاز دارید، برای پاسخ به سوالات گوناگون نیز به روش های تحقیق متفاوتی نیاز دارید.

اهمیت این روش ها در این است که می توانیم به سوالات به روشی علمی و قابل اعتماد پاسخ دهیم. فرض کنید صورت مسیله این است که چرا برخی از مردم غذا های تند را دوست دارند در حالی که برخی دیگر نمی توانند این دسته خوراکی ها را حتی تحمل کنند. اگر از یک روش تحقیق مناسب استفاده نکنید، فقط می توانید در رابطه با این سوال گمانه زنی کنید وبا خود حدس بزنید.

با این حال با استفاده از روش های تحقیق می توانید یک مطالعه طراحی کنید، داده ها را جمع آوری کنید، نتایج را تجزیه وتحلیل کنید و در نهایت به یک پاسخ محکم (که فقط بر اساس حدس و گمان نیست) برسید. دانشمندان و محققان با پیروی از این روش ها می توانند از صحت یافته های خود اطمینان بیشتری پیدا کنند، مسیله ای که برای درک از دنیای اطرافمان بسیار مهم است.

* تحلیل گفتمان چیست؟

روش تحلیل گفتمان (Discourse Analysis) به شغل کارآگاهی نزدیک است، با این تفاوت که به جای جستجوی سرنخ در صحنه جرم، در دنیای کلمات و مکالمات فرو می روید تا بفهمید واقعاً چه اتفاقی دارد می افتد! دانشمندان و محققان سعی می کنند در این روش بفهمند که گزاره چیست، چگونه آن گزاره را بیان کرده اند، چرا آن را به این شکل می گویند و کلیت مطلب در یک تصویر بزرگ چه معنایی را در برمی گیرد.

کلمه «گفتمان» اساساً به معنای ارتباط نوشتاری یا گفتاری است. هر چیزی، از متن مقاله، توییت گرفته تا سخنرانی های سیاستمداران می تواند در قالب یک گفتمان تفسیر شود. ما در گفتمان سعی می کنیم از زبان برای به اشتراک گذاری ایده ها، احساسات و اطلاعات خود با یکدیگر استفاده کنیم.

وقتی فردی یک مستند جذاب را تماشا می کند. فقط کلمات مورد توجهش نیست. نحوه بیان آن کلمات، عبارات و شاید حتی نحوه ادیت ویدیو نیز بر ایجاد حس جذابیت تاثیر دارند. به عبارت دیگر همه این عناصر در کنار هم تاثیر خاصی بر تماشاگر ایجاد می کنند. تحلیل گفتمان کمک می کند تا لایه های مختلف متن را درک کنیم. پس زمینه مورد توجه قرار می گیرد. طرفین محتوا و رابطه میان آنها نیز مورد توجه قرار می گیرد. دقت کنید که همه ی این پارامتر ها می توانند به کلی معنای کلمات را تغییر دهد.

* چگونه تحلیل گفتمان کنیم؟

تحلیل گفتمان از منظر علمی به جمع آوری یک پازل شبیه است! شما باید قطعه های مختلف را جمع کنید. این قطعات می توانند کلمات، جملات، حرکات و… باشند. نحوه چینش این قطعات در موقعیت های مختلف می تواند جلوه های گوناگونی به پازل شما بدهد.

در گام اول باید پازل خود را تعیین کنید. شما باید مشخص کنید چه نوع گفتمانی در حال وقوع است. گفتمان مطرح شده می تواند یک سخنرانی فلسفی یا پستی اینستاگرامی در مورد تناسب اندام یا مکالماتی در کلاس درس باشد.

سپس باید قطعات خود را جمع آوری کنید. بدین منظور باید نمونه هایی از گفتمان را جمع آوری کنید. می توان مکالمات را ضبط کرد (البته با اجازه)، متون را جمع آوری کرد یا از ویدیو ها کپی گرفت. آنگاه هر قطعه را مستقلاً بررسی کنید. به جزییات دقت کنید. چه کلماتی استفاده می شود؟ ساختار جملات چگونه است؟ آیا نماد ها یا حرکات خاصی وجود دارد؟ سپس تصویر بزرگ را ببینید، سعی کنید بفهمید که این جزییات از روابط بین مردم، پویایی قدرت و زمینه های اجتماعی یا فرهنگی گسترده تر چه چیز هایی را می گوید.

در انتها یافته های خود را گزارش دهید. آنچه را که کشف کرده اید درست مانند ارایه شواهد در یک پرونده توضیح دهید و ایده های خود را با مثال هایی از گفتمانی که تحلیل کرده اید، مطرح کنید.

اجازه دهید روش تحلیل گفتمان را با یک متن کوتاه (یک پاراگراف از یک مقاله خبری) گام به گام امتحان کنیم: «همچنان بین رییس جمهور آمریکا (دونالد ترامپ) و افکار عمومی در مورد نحوه برخورد با تغییرات آب وهوایی اختلاف وجود دارد. در حالی که بسیاری از افراد بر اقدام فوری در جهت کاهش انتشار کربن تاکید دارند، برخی از چهره ها معتقدند که توسل به علم در این زمینه بی نتیجه است و آسیب های اقتصادی را در پی دارد. بسیاری امید دارند در اجلاس آینده به این مسایل رسیدگی شود و راه های رو به جلو مطرح گردد.»

مرحله 1: بازیگران و کنش ها را در متن شناسایی کنید:

در متن می توان بازیگران زیر را شناسایی کرد:

الف. سیاستمدار

ب. افکار عمومی

ج. حامیان اقدام فوری

د. شکاکان به علم

اقدامات انجام شده توسط این بازیگران را می توان از متن بدین ترتیب استنباط کرد:

الف. تلاش برای اقدام فوری

ب. کنار گذاشتن رویکرد علمی

ج. رسیدگی به مسایل در اجلاس آتی

مرحله 2: مضامین و ایده های کلیدی را در متن شناسایی کنید:

مضامین و ایده های کلیدی در متن عبارتند از:

الف. اختلاف نظر در بحث تغییرات آب و هوا

ب. تعارض بین طرفداران اقدام عملی و شکاکان به علم

ج. اهمیت اجلاس آتی در رسیدگی به این موضوعات

مرحله 3: زبان و لحن متن را تجزیه وتحلیل کنید:

زبان مورد استفاده در متن تا حدودی خنثی است، اما رگه هایی از احساس فوریت در آن دیده می شود. عباراتی مانند «اختلاف وجود دارد» و «امید دارند در اجلاس آینده به این مسایل رسیدگی شود» جدیت موضوع را نشان می دهد. نویسنده به نظر می رسد می خواهد دیدگاه متعادلی را از بحث تغییرات آب و هوا ارایه دهد و نظرات متفاوت را بدون اینکه صریحاً یک طرف را بر طرف دیگر ترجیح دهد، ارایه دهد.

مرحله 4: راهبرد های گفتمانی مورد استفاده در متن را بررسی کنید:

چند راهبرد گفتمانی در این متن وجود دارد:

الف. قطبی سازی: متن بر تقسیم بندی بین حامیان اقدام فوری و شکاکان علم تاکید دارد و دیدگاه های متناقض را مورد بحث قرار می دهد.

ب. وعده حل: متن با ذکر اجلاس آتی به عنوان محلی بالقوه برای رسیدگی به مسایل، حس امید به حل و فصل و اجماع را تلویحاً ابراز می کند.

ج. توسل به قدرت: نام بردن از سیاستمداران نشان دهنده توسل به قدرت است و تلویحاً به تاثیر این گروه در شکل دادن تصمیمات بزرگ اشاره دارد.

مرحله 5: معانی و مفروضات ضمنی در متن را تفسیر کنید:

متن نشان می دهد که بحث در مورد تغییرات آب و هوا ادامه دارد و دیدگاه ها با هم در رقابت هستند. ذکر اجلاس آتی به عنوان فرصتی بالقوه برای رفع مسایل، حاکی از این باور است که گفتگو و بحث میان طرفین مسیله می تواند منجر به پیشرفت و تفاهم شود. به طور کلی این متن حس امیدواری را برای حل مناقشه و حرکت به سمت رویکردی یکپارچه تر منتقل می کند.

در مثال فوق تحلیل گفتمان در اینجا به ما کمک کرد تا نکات ظریف و پیام های بین سطور یک متن را باز کنیم.   

* چالش تحلیل گفتمان

تحلیل گفتمان می تواند نکات زیادی را در مورد جامعه و نحوه تعامل ما با یکدیگر نشان دهد. این روش می تواند نشان می دهد که قدرت یک طرف چگونه در گفتگو آشکار می شود، چگونه هویت ها از طریق زبان ساخته می شوند و حتی چگونه هنجار ها و ارزش های اجتماعی در گفتگو های روزمره به چالش کشیده می شوند.

بزرگ ترین چالش این روش این است که بسیار ذهنی است. دو محقق ممکن است یک گفتمان را بر اساس تجربیات (و سوگیری های خود) به طور متفاوت تفسیر کنند. به همین دلیل بسیار مهم است که با ذهنی باز به سراغ تحلیل گفتمان برویم و دیدگاه های متعدد را در نظر بگیریم.

چالش دیگر حجم بسیار زیاد داده ها است. دیدگاه ها متکثر  و مکالمات بسیار زیادند. تصمیم گیری اینکه تحلیلگر بر روی چه چیزی تمرکز کند می تواند کاری بسیار تخصصی باشد و به تجربه زیادی نیاز دارد. از سوی دیگر زبان ظرفیت این را دارد تا بسیار پیچیده باشد و لایه های مختلف آن تحلیلگران را به خطا بیاندازد.

* جمع بندی

تحلیل گفتمان ابزاری قدرتمند برای کشف معانی عمیق تر و پیامد های ارتباطات روزمره است. این روش به ما نشان می دهد که چطور آنچه می گوییم (و نحوه بیان آن) تحت تاثیر جهان اطراف ما است. با درک این این روش بهتر می توانیم از نقشی که زبان در شکل دهی به واقعیت ها جهان ایفا می کند آگاه شویم.

دفعه بعد که در شبکه های اجتماعی و یا با دوستان چت می کنید، به لایه های مختلف معنایی آن مکالمات فکر کنید. شما فقط تایپ نمی کنید، شما درگیر شبکه پیچیده ای از گفتمان هستید که جهان اطراف شما را منعکس می کند (و البته بر آن تاثیر می گذارد).

در این زمینه منابع متعددی به فارسی ترجمه شده است، برای مطالعه بیشتر می توان به منابع زیر اشاره کرد:

 تحلیل گفتمان چیست؟/ نویسنده استفنی تیلور؛ مترجمان عرفان رجبی، پدرام منیعی؛ ویراستار ذلیخا عظیم دخت. نشر نویسه پارسی ، 1397. 
جعبه ابزار تحلیل گفتمان/ جیمزپل جی؛ مترجم فاطمه عظیمی فرد؛ ویراستار علمی سیدعلی اصغر سلطانی. نشر نویسه پارسی، 1398. 
تحلیل گفتمان/ باربارا جانستون؛ مترجم سیدجلیل شاهری لنگرودی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، 1398. 
 درآمدی بر تحلیل گفتمان/ نویسنده برایان پالتریج؛ مترجم طاهره همتی. نشر نویسه پارسی ، 1396.